INSTYTUT DENDROLOGII

 

Park kórnicki - obecnie arboretum Instytutu Dendrologii PAN - ma szczęście do bogatej dokumentacji, w postaci planów z okresu dwu ostatnich stuleci. W poniższym opracowaniu, które dotyczy planów pochodzących sprzed 1945 r., wykorzystałem 11 tego rodzaju przekazów z lat zamkniętych dwiema przybliżonymi, szacunkowymi datami - mianowicie 1780 i 1943. Osiem map znajduje się w zbiorach Biblioteki Kórnickiej, dwie w bibliotece Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku, jedną opublikowali Stecki i Kulesza (1926).

Śledzenie przekształceń parku kórnickiego jest, jak zawsze tego rodzaju zajęcia, "wciągające" i przyjemne, zwłaszcza dla osoby znającej współczesny park, konfigurację terenu, układ dróg i ścieżek. Okazuje się oczywiście, że wyjątkowo trwała jest sieć dróg czy grobli, natomiast prawie nie do poznania zmienia swój wygląd w ciągu niespełna dwu stuleci roślinna szata parku. Chodzimy więc starymi ścieżkami, oglądając coraz to nowe widoki.

Oto opisy badanych planów, ułożonych w kolejności chronologicznej (BK = Biblioteka Kórnicka; ID = Instytut Dendrologii; nawiasy [] obejmują komentarz lub uzupełnienia):

1. "Generał [-Plan des Gutes] / von der Stadt [Kornik] / und Bnien nebst...". Datowany w katalogu BK na ok. 1780 r. 75x63 cm, papier podklejony papierem, tusz + akwarela, b. zniszczony. Niezorientowany, "odwrócony", podziałka w prętach, skala l:25000. Starodruki BK, M IV 144/sygn. 1447. Plan zwany dalej "General-Plan".
2. "Plan/von dem/Lust=Garten, Weinberg /und/Fasanerie zu Kornik/vermessen im Monath Septembr. 1801/durch/Hahn/Konigl. Conducteur"; na odwrocie "Mappa ogrodu pałacowego z r. 1801. No 37.". 23x60 cm [mapa nie jest dokładnie prostokątna], papier, tusz + akwarela. Zorientowany, podziałka w prętach reńskich, skala l:4000. Grafika BK, teka Ia/1-M I 129/sygn. 1680. Plan zwany dalej "planem Hahna".
3. "Plan/du chateau/du Comte Dzialinski /aupres de Kurnik/et de ses environs/fait et dessiné/par Ziehlke". Datowany w katalogu BK na ok. 1834 r., a przez Celichowskiego (1906) na lata 1820-1830. 53,5x89,5 cm, papier na tekturze, tusz + akwarela. Zorientowany, podziałka w prętach pruskich, skala 1:2500. Grafika BK, teka Ia/2-M III 529/depozyt nr. l. Plan zwany dalej "planem Ziehlkego".
4. "Plan Parku/w/Kórniku/ Rozmierzył Ziehlke, uzupełnił i przekopiował 1862 roku /Biderman Jeometra Rządowy". 67x55,5 cm, papier obszyty płótnem, tusz + akwarela. Zorientowany, podziałka w prętach, skala 1:2500. Biblioteka ID, Fmp 76/sygn. 8580. Plan zwany dalej "małym planem Bidermana".
5. "Plan parku/w Kórniku/ Rozmierzył Ziehlke, uzupełnił i przerysował 1862 roku Biderman". 119x67,5 cm, papier na płótnie, tusz + akwarela. Zorientowany, podziałka w prętach, skala 1:1250. Grafika BK, teka la/3-M IV 122/sygn. 1362. Zwany dalej "dużym planem Bidermana".
6. "Plan Parku/w/Kórniku./ Rozmierzył Ziehlke, uzupełnił i przekopiował w r 1862, /jeometra rządowy Biderman, rekopiował r. 1879,/A. Kausz". 53x66,5 cm, płótno na płótnie, tusz + akwarela. Zorientowany, podziałka w prętach, skala 1:2500. Grafika BK, teka Ia/4-M III 530/sygn. 1681. Zwany dalej "planem Kausza".
7. "Plan Parku/w/Kórniku./ Rozmierzył Ziehlke i Biderman, uzupełnił i przerysował w roku 1898/Pudlewicz". 100x79,5 cm, karton na płótnie, tusz + akwarela. Zorientowany, podziałka w prętach, skala 1:1250. Grafika BK, teka Ia/5-M IV 131/sygn. 1436. Zwany dalej "planem Pudlewicza".
8. "Plan parku w Kórniku", opubl. przez K. Steckiego i W. Kuleszę (1926). Skala podana na rycinie dotyczy zapewne oryginału rysunku (?), plan zorientowany. Drzewostan zinwentaryzowany, odnośniki liczbowe do wykazu zamieszczonego w tekście. Zwany dalej "planem Steckiego i Kuleszy".
9. "Fundacja "Zakłady Kórnickie." /Park/kopja z mapy katastralnej/Czerwiec 1927.". 94,2x67,7 cm, karton na płótnie, tusz + akwarela. Grafika BK, teka Ia/6-M IV 102/sygn. 1254. Zwany dalej "planem katastralnym".
10. "'Szkółka' i przyległe grunty./Fund. Zakł. Kórn./w Kórniku.". 30,6x43,7 cm, karton, tusze + akwarela. Zorientowany, skala 1:5000. Starodruki BK, M II 184/sygn. 1355. Zwany dalej "planem szkółek".
11. "Plan arboretum/w Kórniku". [Sporządzony ok. 1943 r. przez Antoniego Wróblewskiego], 215x116 cm, karton podklejony płótnem, tusz + akwarela. Niezorientowany, skala 1:500. Drzewostan częściowo zinwentaryzowany, odnośniki liczbowe odpowiadają numeracji inwentarza Arboretum. Biblioteka ID, Fmp-389/sygn. 21068. Zwany dalej "planem Wróblewskiego".

Przy porównywaniu szczegółów topograficznych, widocznych na starych mapach, z sytuacją współczesną odwoływać się będę - jako do wzorca obecnego ukształtowania przestrzennego arboretum - do schematycznego planu Arboretum Kórnickiego, opublikowanego przez Bugałę i in. (1990) - ryc. 14.

Niektóre z dawnych map były już publikowane, autorzy prac dotyczących historii arboretum w Kórniku czy przewodników po nim ograniczali się jednak do przedstawiania dwu czy trzech, stale tych samych, przekazów, w dodatku często tylko we fragmentach lub w postaci uproszczonych kopii. I tak schemat środkowego fragmentu planu Hahna wykorzystali Białobok (1960) i Bojarczuk (1970a), schemat planu Ziehlkego pojawił się w opracowaniach Celichowskiego (1906) i Białoboka (1955), który w tejże pracy podał jeszcze zarys "małego" planu Bidermana. W powojennych przewodnikach po arboretum wielokrotnie reprodukowano plan Ziehlkego, w postaci oryginalnej ryciny lub uproszczonej kopii, datowanej na 1825 r.

Na "General-Plan", który obejmuje znaczny obszar i wiele sąsiednich miejscowości, widać jedynie zarys ogrodu ozdobnego, który w dwadzieścia lat później przedstawi Hahn, przy czym jego teren jest nieco mniejszy niż przedstawiony w 1801 r., brak mianowicie wschodniej, prostokątnej "wypustki" w pobliżu zamku. Przez park biegną dwa rowy, jeden wzdłuż osi parku przez podmokłe łąki, drugi jest do osi prostopadły i odprowadza wodę do jeziora, przecinając dwa stawki, z których jeden istnieje do dziś na sekcji 9. Poza ogrodem, w południowej części terenu przyszłego parku stały wówczas rzędem trzy wiatraki (współcześnie sekcja 22).

 

 

 

 

 

Plan Hahna (ryc. 1) składa się z trzech odrębnych części, które przedstawiają: winnicę, ogród ozdobny oraz bażanciarnię za Jeziorem Kórnickim, na terenie lasu-Zwierzyńca. Ten plan jest najładniejszy graficznie - jest bowiem bardzo kolorowy, poszczególne barwy, starannie dobrane, odpowiadają różnym formom użytkowania ziemi i różnym budynkom. Na przykład chmielnik w części gospodarczej nad jeziorem, na Prowencie, jest żółtawy z czerwonymi kreseczkami, ogród ozdobny - różowy, zielone - warzywniki i ogrody kuchenne, wreszcie granica wschodnia i południowa ogrodu ozdobnego (ogrodzenie, mur czy tylko umowna granica?) jest zaznaczona czerwoną kreską. Winnicę - której plan pozbawiony jest zupełnie elementów jej najbliższego otoczenia - możemy jednak zlokalizować dzięki temu, że zaznaczono tam ośmiokątny budyneczek, widoczny także na wielu późniejszych planach. Winnicę założono na skraju wysoczyzny, w rejonie współczesnych budynków instytutu, na kwaterach 32, 33 i 36. Na wschód od ogrodu ozdobnego widać posadzoną kilka lat przed sporządzeniem planu dwurzędową aleję topolową, zamkniętą od zachodu budynkiem (Bojarczuk 1970a, Bojarczuk 1970b). Na połowie swojej długości, w części bliższej zamkowi, aleja topolowa biegnie wzdłuż grobli. Poza tym w ogrodzie znajdują się dwa ośmiokątne pawilony - jeden z nich będzie potem mieścił część zbiorów bibliotecznych, obecnie jest tu muzeum dendrologiczne (Dolatowski 1994), dwie szklarnie, a przy południowej granicy ogrodu cztery małe budynki, być może są to dwie furty? Droga do Bnina biegnie inaczej niż dziś, środkiem Prowentu, a tutejszy "Kuchen-Garten" (współcześnie duży parking) styka się bezpośrednio z "Lust-Garten".

Plan Ziehlkego ukazuje nam mnóstwo szczegółów ogrodu ozdobnego, które zupełnie pomija plan Hahna. Zacznijmy jednak od "rubieży" parku. Winnicę i przyległy do niej od północnego zachodu stok zajął spory sad, ośmiokątny budyneczek nadal istnieje (ryc. 2). Tuż obok stoi wiatrak, dziś jest to mniej więcej północny szczyt głównego budynku instytutu. Nieco na zachód od wiatraka rozebrany na początku lat 1960 budynek, który mieścił dom przedpogrzebowy cmentarza żydowskiego, rozpostartego na stoku. U stóp wysoczyzny, na północ od sadu biegnie ukośnie rów, który zostanie ukryty pod powierzchnią gruntu dopiero po II wojnie. Na Prowencie bez zmian, brukowana (?, czy tylko do wysokości parkowych szklarni, a dalej ku Bninowi polna?) droga biegnie między gorzelnią, browarem i kuźnią (ostatni budynek istnieje do dziś) i na wysokości szklarni przegrodzona jest szlabanem ("barrire"). Identyczny szlaban widzimy przy wjeździe na Podzamcze. Na południe od szklarni rozciąga się dokupiona przez Tytusa Działyńskiego część parku, z 3 wiatraków zostały dwa, przedłużenie drogi biegnącej na osi zamku obsadzono już drzewami. Centralną część ogrodu ozdobnego ukazuje ryc. 3. Jest to stan przed przebudową ogrodu geometrycznego na park angielski. Drogę na osi zamku otaczają pojedyncze lub podwójne rzędy lip, kwatery ułożone symetrycznie po obu stronach osi parku wypełniają szeregi lip i grabów (pozostałości linii grabowych biegnących ze wschodu na zachód widać do dziś na sekcji 13).

 

 

 

Na osi ogrodu, nieco na południe od dwu pawilonów rośnie na kręgu duże drzewo iglaste, jest to jodła kaukaska, zwana "Królową Jadwigą", wycięta dopiero w 1943 r. Warto rzucić okiem na okolice szklarni. Po ich północnej stronie, w otoczeniu studni z żurawiem (druga taka studnia dostarczała wody na dziedzińcu folwarcznym, za wschodnią oficyną zamkową, a trzecią widzimy u zbiegu współczesnych ulic Średzkiej i Parkowej, przy "gościńcu" na Piaskach, który w czasach fundacyjnych Ogrodów Kórnickich będzie mieścił na parterze biura, a na piętrze mieszkanie Antoniego Wróblewskiego) wystawiano na lato drzewka cytrusowe, mirty i granaty w kubłach (i to pokazał Ziehlke!).

 

 

 

Od południa widać długie a wąskie zagłębienie, od wschodu zamknięte niedużym budynkiem (jeden z czterech budyneczków z planu Hahna?), współcześnie zwane "strzelnicą" i zapewne błędnie rozszyfrowywane jako pozostałość po zagłębionych szklarniach - tymczasem ów rów, obecnie zamykający od północy sekcję 19, istnieje na planie niezależnie od zlikwidowanych później przez Tytusa Działyńskiego szklarni. Dwurzędowa aleja topolowa, uwieczniona przez Hahna, krzyżuje się na planie Ziehlkego z nową, także dwurzędową; jest to obecne skrzyżowanie dróg na zbiegu sekcji 5, 6, 7 i 8 (ryc. 4).

 

 

 

Oba plany Bidermana wprowadzają nas do zupełnie innego, "odgeometryzowanego" parku, w którym z dawnych elementów została jedynie główna droga na osi zamku, skrzyżowane aleje topolowe, na planie "małym" jest też jeszcze wschodnie z dwu trójkątnych "skrzydeł" ogrodu regularnego, który leżał w bezpośredniej bliskości zamku (ryc. 5). Oba plany, choć datowane na ten sam rok, różnią się jeszcze innymi szczegółami - na przykład na "małym" przedłużenie głównej drogi parkowej, obsadzone dębami, biegnie daleko pomiędzy dzisiejsze sekcje 19 i 22, podczas gdy "duży" plan Bidermana cofa nas w tym względzie nawet "przed" plan Ziehlkego, urywając aleję na wysokości rowu - "strzelnicy", a w dalszej perspektywie ukazuje nie aleję, a kępy drzew. Być może przedłużona aleja była traktowana po macoszemu, jako - jak i dziś - droga wyłącznie parkowa, w otoczeniu dość "nieucywilizowanym", bez komunikacyjnego połączenia z traktem biegnącym nad jeziorem na południe?

 

 

 

Ów trakt wiodący nad jeziorem ku Bninowi prowadzi na Podzamczu już na ukos, jak i dzisiaj, "oderwał" się od wschodnich oficyn, a na Prowencie odsunął się na wschód, porzucając dziedziniec przy kuźni, a więc także jest już "współczesny". W rejonie dawnej winnicy nadal góruje nad stokiem ośmiokątny budyneczek z czasów planu Hahna. W rejonie wschodnich oficyn Podzamcza "podręczny" ogród jest podzielony na szereg kwater, od wschodu graniczy ze stawem, który w identycznej formie widzimy dziś na sekcji 2. Szklarnie w parku zniesiono, a oranżerię dobudowano do południowego szczytu wschodniej oficyny zamkowej. Na południe od dawnych oranżerii i długiego rowu można już spacerować łukowatą ścieżką, która i dziś przecina sekcję 19. Przed nową oranżerią nieduży, siedmiokątny ogródek, od zachodu osłonięty murem z bramą, taki sam ceglany mur z bramą stoi jeszcze dziś w pobliżu, na północ od "Klaudynówki".

 

 

 

Obszar obcych nadal gruntów w rejonie dzisiejszych sekcji 2 i 3 jest przedstawiany nieco odmiennie na obu planach - na "dużym" pojawia się tu stawek, owalne oczko wodne, we wcięciu terenu odkupionego od sąsiadów w samym północno-wschodnim krańcu arboretum, mniej więcej tam, gdzie dziś "oczko" w alpinarium. Największe zmiany w najstarszej części parku - zasypano jeden ze stawów, rozebrano jeden z pawilonów, a do utrzymanego dostawiono przybudówkę na zbiory biblioteczne. Zmienił się też na bardzo już nam współczesny układ ścieżek. W pobliżu pawilonu ścieżki poprowadzono tak, aby spacerując, można było dojść do "ganków" - z wielkim świerkiem w centrum dzisiejszej sekcji 13, zwanym "Kazimierzem Wielkim" i ze wspomnianą już jodłą kaukaską (ryc. 6). W całym parku pojawia się sporo okrągłych w zarysie lub eliptycznych altan z drzew czy krzewów, do niektórych prowadzą ścieżki. Na następnych planach liczba tych altan będzie systematycznie maleć. Nieco na południe od skrzyżowania alei topolowych, w pobliżu trzech "drzewnych" altanek, wyrósł ośmiokątny pawilon, którego śladów próżno dziś szukać na sekcji 8 (ryc. 7).

 

 

 

 

 

 

Droga, towarzysząca alei topolowej rozdwaja się na kształt wężowego języka na pograniczu sekcji 6 i 8, w lewo biegnie nitka ku obcym gruntom i ogrodom przy dzisiejszej ulicy Parkowej, w prawo droga rozpoczyna niezmieniony prawie po dziś dzień wielki luk, otaczający park. We wschodniej części parku, tam gdzie zaczynała się polna droga, prowadząca do wsi Kromolice (dziś jest tu ulica Modrzewiowa) temu łukowi, na "małym" planie Bidermana nie ocienionemu jeszcze drzewami, a na planie "dużym" - ocienionemu (?), towarzyszy załamujący się pod rozwartym kątem rów, obsadzony miarowo drzewami; tych drzew jest z kolei bardzo niewiele na "dużym" planie (ryc. 8). Drzewa wzdłuż łuku na "dużym" planie to jeszcze nie lipy, posadzone tam bardzo gęsto w dwadzieścia lub więcej lat po sporządzeniu planów przez Bidermana. Pochylając się nad planami Ziehlkego i Bidermana nie sposób się nie uśmiechnąć - cienie, pracowicie domalowane przy każdym drzewie, są rzucane przez słońce, które wędrować musiało po północnej stronie nieboskłonu!

Plan Kausza, opracowany w 17 lat później, wprowadza niewiele zmian przestrzennych; o zmianach dotyczących drzew i krzewów nie sposób nic powiedzieć, na planie nie odnotowano bowiem w ogóle roślin. Do arboretum włączono sporo gruntów w jego północno-wschodniej części i w tym fragmencie park przypomina kształtem czasy nam współczesne, choć w pełni zachował jeszcze wewnętrzne dróżki dawnych, inkorporowanych obejść (ryc. 9). Zniknęło oczko wodne znane z "dużego" planu Bidermana i załamany rów, obsadzony drzewami, a aleja na osi zamku biegnie już do końca parku.

 

 

 

Na planie Pudlewicza, ostatnim z dziewiętnastowiecznych, nie ma już pawilonu dawnej winnicy, znikł też tajemniczy ośmiokątny pawilon z planów Bidermana, choć jest jeszcze ścieżka do niego prowadząca, zgodnie z żelazną wręcz regułą trwania - padają drzewa, rozsypują się budynki, ale drogi do nich prowadzące mają żywot zwykle znacznie dłuższy. W północno-wschodnim zakątku arboretum nie ma śladu po dawnych drogach z dokupionych połaci gruntu. Południową stroną rowu "strzelnicy" biegnie ścieżka, a południowo-wschodnim okrajem terenu prowadzi już droga, aż po główny rów, ciągnący się środkiem parku, prawie tak, jak dziś granicą sekcji 21 i 23.

Planu Steckiego i Kuleszy, jako że był on publikowany, nie będę dokładniej omawiał. Jest to pierwszy plan arboretum, na którym zinwentaryzowano drzewostan. Na Podzamczu na fundamentach szklarni, które przeniósł tu Tytus Działyński, są teraz kuchnie, a szklarnie, już nie kolekcyjne, ale gospodarcze - wycofały się jeszcze dalej na północ, na dziedziniec folwarczny, gdzie ich pozostałości, niszczejące i powoli rozbierane, stoją do dziś na sekcji l. Przez środek parku nie prowadzi jeszcze droga poprzeczna do granicy sekcji 8 i 11, do pawilonu biblioteki dojść można nieco inaczej niż dzisiaj, jedną z dwu ścieżek - "ganków", prowadzących do tulipanowca (zniszczonego przez piorun, rośnie obecnie w głębi zachodniej części sekcji 13) i do wspomnianego już wcześniej wielkiego świerka pospolitego, we wschodniej części tej sekcji. Inaczej też niż to będzie za parę lat, gdy Wróblewski zacznie przekształcać arboretum, wygląda fragment przy południowej części fosy zamkowej.

Plan katastralny nie zawiera ciekawych dla mnie informacji, podaje jedynie powierzchnię poszczególnych form użytkowania gruntu na terenie arboretum; "ogrodów" było 4,34 ha, a "lasów" (!) - ponad 15 ha.

Plan szkółek, którego zachodni fragment ukazuje ryc. 10, pokazuję, aby przypomnieć, że północna część dzisiejszej nowej części arboretum, jego sekcja 24 oraz ogródki po północnej stronie domu dyrektorskiego przy ul. Parkowej 3, to fragment kirkutu (Dolatowski 1993). Zniszczone w czasie II wojny macewy, już tylko na tym planie mogą rzucać na ziemię ukośne cienie.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Plan Wróblewskiego jest pamiątką jego choroby i śmierci w 1944 r. Ten bardzo duży plan (niestety mocno zniszczony latami niewłaściwego przechowywania), który musiał pochłonąć masę pracy i czasu, pozostał niedokończony; Wróblewski kreślił go zapewne głównie w 1943 r., wiosną następnego roku czuł się już chyba zbyt źle. Wszystkie drzewa i krzewy miały mieć numery inwentarza arboretum, ale tylko część z nich autor zdążył nanieść na plan. Plan przypomina dzisiejszy obraz arboretum, przez środek biegnie poprzeczna alejka, dzieląca tereny sekcji 8 i 11, dojście do pawilonu, w którym mieści się obecnie muzeum dendrologiczne, jest takie, jak dziś - granicą sekcji 13 i 14. Nieco inaczej, ozdobnie, układają się ścieżki przy biurze i mieszkaniu Wróblewskiego w dawnym gościńcu na Piaskach, czyli przy "szpitaliku" - ten budynek łączył się wówczas bezpośrednio z parkiem, do którego wiodły dwie starannie obsadzone bylinami ścieżki, bardzo podobnie, jak to urządził Wróblewski w swoim "pierwszym" arboretum we Fredrowie pod Lwowem. Jedna z tych ścieżek nadal dzieli sekcje 3 i 6. Przed zamkiem od jego północnej strony było kilka gazonów o łagodnych w zarysie kształtach, a od strony dawnych szklarni, a późniejszych kuchni, pozostał jeszcze mur, który od wschodu kończy się pustką - kuchni bowiem już nie ma. Od południowej strony zamku Wróblewski założył - nawiązując do dawnych geometrycznych ogrodów, jakie tu właśnie się znajdowały - symetrycznie rozrysowane klomby (ryc. 11). Obecnie układ ścieżek jest tu inny, ale nadal widać symetrię grup identycznych krzewów, "odbijających się" w linii alei głównej. W rejonie "strzelnicy" rosła jeszcze ostatnia altana z drzew; przy jednej z roślin (czy krąg był jednogatunkowy?) widnieje liczba "90", co według ksiąg inwentarzowych oznacza jałowiec wirginijski (ryc. 12). Inaczej też niż obecnie wyglądał teren na południe od szklarni, czyli oddzielona obecnie od arboretum jego sekcja l (ryc. 13). Dla przypomnienia minionej świetności arboretum podaję pnącza, które rosły za czasów Wróblewskiego przy północnej ścianie niskiej szklarenki, których daremne by szukać dziś w Kórniku: Jasminum stephanense (otrzymane w 1936 r. od Stefana Makowieckiego), Schizophragma hydrangeoides, Rubus playfairianus i Decumaria barbara.

 

 

 

 

Jakub Dolatowski

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego,
Wydział Ogrodniczy - Oddział Architektury Krajobrazu,
Samodzielny Zakład Dendrologii,
ul. Nowoursynowska 166, 02 787 Warszawa

 

 

SUMMARY

In the article changes in the park architecture of the Kórnik-Arboretum were shortly described basing on 11 old plans stored in the library of the Institute of Dendrology and the library of the Castle of Kórnik. These plans concern the period from 1780 to 1943. It appears that plant compositions undergo changes easily, for example only few great alleys survive from the Tytus Działyński's days. In contrast with the trees arrangements the lay-out of the main axes and paths still exist.

 

LITERATURA

• Białobok S., 1955. Rys historyczny Zakładu Dendrologii i Pomologii w Kórniku oraz ogólna charakterystyka kolekcji drzew i krzewów. Arbor. Kórnickie l: 7-30.
• Białobok S., 1960. Historia introdukcji i aklimatyzacji drzew i krzewów w Arboretum Kórnickim. Arbor. Kórnickie 5: 141-198.
• Bojarczuk T., 1970a. Sędziwe topole czarne (Populus nigra L.) w Arboretum Kórnickim. Rocz. Sekcji Dendr. PTB 24: 87-90.
• Bojarczuk T., 1970b. Wiek niektórych drzew w Arboretum Kórnickim. Arbor. Kórnickie 15: 29-45.
• Bugała W., Bojarczuk T., Dolatowski J., 1990. Arboretum Kórnickie - Przewodnik. PWN, Warszawa - Poznań.
• Celichowski Z., 1906. Ogród zamkowy w Kórniku. Bibl. Kórnicka, Poznań.
• Dolatowski J., 1993. Cmentarz żydowski w Kórniku. Ziemia Kórnicka 10: 11.
• Dolatowski J., 1994. Muzeum Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku. Kronika Wielkopolski 4(67): 115-118.
• Stecki K., Kulesza W., 1926. Opis parku w Kórniku. Roczn. Pol. Tow. Dendr. l: 70-104.

   

  Tekst ukazał się w "Biuletynie Ogrodów Botanicznych" w roku 1997 (6:75-84)