Mój testament

Pragnąc gorąco, by wniosek o "Zakładach Kórnickich", który wspólnie z matką naszą przeprowadzić postanowiliśmy, stał się ustawą obowiązującą, na wypadek śmierci mojej, nim to się stanie, mianuję Wydział Związku Zamoyskich, zatwierdzony przez Namiestnictwo we Lwowie 26 X 1910 L. 13. 4. 694, wykonawcą tej mojej ostatniej woli, nakładając na niego obowiązek dołożenia wszelkich starań przy pomocy Jana Zamoyskiego z Trzebienia i Witolda Czartoryskiego z Pełkiń dla doprowadzenia do skutku wspomnianej ustawy o "Zakładach Kórnickich".

"Zakładom Kórnickim" zapisuję:

1. inwentarze żywe i martwe gospodarstwa domowego, rolnego, leśnego i administracji, znajdujące się na miejscu w chwili mojej śmierci.

2. bibliotekę i zbiory.

3. meble, obrazy olejne, miniatury Szydłowieckich, porcelanę artystyczną.

Reszta ruchomości, jak pamiątki po najbliższej rodzinie, akwarele, miniatury, archiwum rodzinne, srebra i tym podobne, są już nieograniczoną własnością Związku Zamoyskich, wyżej wspomnianego.

W razie gdyby starania o uchwalenie ustawy o "Zakładach Kórnickich" nie doprowadziły do skutku, zapisuję cały mój majątek ruchomy i nieruchomy wyżej wspomnianemu Związkowi Zamoyskich, nakładając nań obowiązki wymienione w projekcie ustawy o "Zakładach Kórnickich".

Kórnik, dnia 13 września 1924.

(-) Władysław Zamoyski

(-) Witold Czartoryski jako świadek

(-) Jan Zamoyski jako świadek

(-) Zofia z Zamoyskich Grocholska jako świadek

USTAWA z dnia 30 lipca 1925 r. o Zakładach Kórnickich

Dziennik Urzędowy z 1925 r., poz. 592

Art. 1. Jadwiga z Działyńskich Zamoyska, właścicielka w województwie poznańskiem, w powiecie poznańskim-zachodnim dóbr Trzebaw, karta 1, nieruchomości w Trzebawiu k. 12, 37, 47, w Starem Dymaczewie k. 92, w powiecie śremskim, dóbr Gądki k. 1 i nieruchomości, zapisanych w ks. wieczystej Dachowa w l. 24 i Bnin-Prowent w l. 3. w powiecie średzkim dóbr Babin tom I w l. 1, Bagrowo tom I w l. 1, Jarosławiec tom II w l. 1, Źrenica tom I w l. 1 i nieruchomości, zapisanych w ks. w. Januszewa tom I, w l. 16 i w ks. w. w Pławce w l. 12, i
        Władysław Zamoyski, właściciel w województwie poznańskiem, w powiecie śremskim, dóbr Biernatki tom I w. l. 3 nieruchomości zapisanych w ks. w. Bnin - Prowent tom I w. l. 1, 7, 11, 13 w ks. w. Bnin, tom II. w. l. 65, tom IV, w. l. 171, 172, 180, tom V, w. l. 209, 222, 225, 226, 244. w ks. w. Borówiec, tom I. w. l. 10, 14, tom II. w. l. 57, 87, Czmoń tom I, w l. 12, 16, Czmoniec tom II, w. l. 66, 81, Czołowo tom I, w. l. 20, Dziećmierowo tom I, w. l. 2, tom II, w. l. 41, Konarskie tom I, w. l. 26, obszaru dworskiego Kórnik tom I, w. l. 1, Kórnik tom I, w. l. 9 (Dziećmierowo dobra) nieruchomości w. ks. w. Kórnik tom I, w. l. 4, 11, tom III, w. l. 129, tom V, w. l. 219, 221, 223, 224, 225, 226, 227, tom VI, w. l. 252, tom VII, w. l. 307, tom VIII, w. l. 382, tom IX, w. l. 400, tom X, w. l. 421, Kromolice tom I, w. l. 5, Mieczowo tom II, w. l. 87, Pierzchno tom I w wykazie ob. dw. Kórnik, Prusinowo tom I, w. l. 2 (Kórnik), Skrzynki tom I, w. l. 19, Zwola tom I, w. l. 21, Zwoliniec tom I, w. l. 25, dóbr leżących w powiecie śremskim, ale zapisanych w hipotece poznańskiej Dachowa k. 1, Runowo k. 1, Szczodrzykowo k. 1, w powiecie średzkim, dóbr Bieganowo tom I, w. l. 1, Januszewo tom II, w. l. 1, Kijewo tom II, w. l. 1, nieruchomości w. ks. w. Kijewo tom I, w. l. 22, Mała Kępa tom I, w. l. 17, Zimino tom II, w. l. 1, Zmysłowo tom I, w. l. 9, w mieście Poznaniu domu 78 Rynek k. 501, a w województwie krakowskiem, w powiecie nowotarskim dóbr tabularnych Zakopane l. w. h. 765, Brzegi l. w. h. 749, Bukowina l. w. h. 737, Kościelisko l. w. h. 772, Zubsuche l. w. h. 730, Dębno l. w. h. 739, zapisanych w urzędzie ksiąg gruntowych sądu okręgowego w Nowym Sączu, oraz nieruchomości, zapisanych w sądzie powiatowym w ks. w. gminy Brzegi l. w. h. 281 w 8/16, 282 w 1/4, 283 w 1/8, 286, 289 w 1/16, 295 w 1/4, 302 w 4/5, 304, 317 w 2/3, 324 w 13/144, 407 w 98, 897/485, 600, 408 w 88, 629/243, 682, 412 w 1/4, 414 w 2/9, w ks. w. gminy Kościelisko l. w. h. 276, w 1/2, 282 w 167/288, 285, 286 w 9/965, 287 w 200/22485, 288 w 27/1480, 289 w 2/97, 323, 329, 330, 331 w 77/80, 332, 333, 334, 335, 336 w 133/160, 337, 338, w 3/4, 340, 341, 342 w 2/5, 343, 344 w 3/4, 346, 347, 348, 349 w 854, 489/2903040, 350 w 1/5, 351 w 1/2, 352, 353, 356 w 5/6, 357 w 209/288, 358, 360, 441, 442, 443 w 1/2, 444, 445, 454, 565, 598, w ks. w. gminy Bukowiny l. w. h. 507, 508 w 1/5, 638, 692 w ks. w. gminy Zakopane l. w. h. 527, 1123, 1294 w 11/285, 1304, 1443, 1448, 1724, 2058 w 11/15, 2178, 2374, 3047, 3065, 1706, 1756,
        - oddali Narodowi Polskiemu wszystkie swoje majątki nieruchome, które odtąd stanowić będą, pod Patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej i X. Prymasa, Arcybiskupa Gnieźnieńskiego i Poznańskiego, fundację niepodzielną pod nazwą "Zakłady Kórnickie" z siedzibą w Kórniku, która, wraz z przyszłemi darami i zapisami, jest przeznaczona wieczyście na cele, poniżej wymienione.
        Do części majątków fundacji, obciążonych hipotecznie, zasada niepozbywalności stosowana będzie od chwili umorzenia długów hipotecznych.

Art. 2. Cele:
        1) Utrzymanie i rozwój Szkoły Domowej Pracy Kobiet, założonej w Kórniku 24/VI 1882 r., wygnanej przez rząd pruski i przeniesionej do Lubowli na Spiżu, do Kalwarji Zebrzydowskiej, do Zakopanego w Bystre, wreszcie do Kuźnic 11/VI 1891 r. na zasadach, na których powstała i od przeszło czterdziestu lat rozwijała się mimo prześladowań i wydalań.
        2) Popieranie wychowania młodzieży męskiej, w duchu polskim i katolickim.
        3) Pomoc do nauk wyższych dla wyjątkowo zdolnych, zwrotna, gdy zarabiać będą.
        4) Utrzymanie zamku w Kórniku, ku pamięci tego, co Polska przecierpiała, jak się jej synowie Ojczyźnie zasłużyli, dla przechowywania i uczczenia pamięci najszlachetniejszych wśród obcych, którzy wobec Polski zasługi położyli, jej się w czasach prześladowań i najsroższych ucisków przyjaciółmi okazali.
        5) Utrzymanie Bibljoteki Kórnickiej, piecza nad jej wydawnictwami.
        6) Założenie i utrzymanie Zakładu badania, tak na stokach gór, jak i na równinach, wszystkiego, co wchodzi w zakres hodowli, życia, ochrony i należytego wyzyskania wszelkiego rodzaju drzew, tak w kraju istniejących, jak zagranicznych, mogących się krajowi zdać, leśnych, ogrodowych, użytkowych, owocowych i ozdobnych, ich drewna, owoców, liści, soków. Piecza nad ogrodami Kórnickiemi.
        7) Krzewienie w majątkach Zakładów Kórnickich wśród ludności wiedzy zawodowej rolniczej i zasad współdzielczości w duchu katolickim i narodowym.
        8) Uprzemysłowianie i podnoszenie wartości majątku Zakładów Kórnickich, przeprowadzanie meljoracji, na co Kuratorjum i Zarząd będą mieli wzgląd szczególny.

Art. 3. Władzą naczelną Zakładów Kórnickich jest Kuratorjum, do którego należą:
        X. Biskup Krakowski,
        Delegat Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego,
        dwaj Delegaci, zaproszeni na lat trzy przez Polską Akademję Umiejętności,
        dwaj Delegaci, zaproszeni na lat trzy przez Komitet Kasy im. Mianowskiego,
        Prezes i czterej członkowie Wydziału Związku Zamoyskich, założonego w Krakowie 1910 r. lub wybrani przez Wydział na ich miejsce, nie koniecznie członkowie Związku.
        Należeć do Kuratorjum może tylko Polak chrześcijanin.

Art. 4. Kuratorjum zbiera się raz do roku na posiedzenie zwyczajne, na którem, w głosowaniu tajnem większością głosowi wybiera na rok jeden swego prezesa i jego zastępcę. W razie równości głosów przy uchwałach prezes rozstrzyga. Posiedzenie nadzwyczajne zwołuje prezes, gdy tego potrzebę sam uzna, lub gdy tego zażąda czterech Kuratorów.

Art. 5. Kuratorjum wybiera Zarząd, złożony z trzech członków tak, by każdego roku następował wybór jednego członka ma lat trzy, i wyznacza wśród nich prezesa. Kuratorjum uchwala budżet, zatwierdza regulaminy poszczególnych Zakładów i mianuje Komisje rewizyjne.

Art. 6. Prezes Zarządu jest przestawicielem Zakładów Kórnickich na zewnątrz. Zarząd mianuje naczelnika, zarządzającego majątkiem Zakładów Kórnickich, oraz kierowników poszczególnych Zakładów i za ich działalność odpowiada przed Kuratorjum. Zarząd na przedstawienie naczelnika mianuje kierowników poszczególnych działów gospodarczych, buchaltera głównego, a na przedstawienie kierowników poszczególnych Zakładów mianuje ich pracowników.
        Zarząd przyjmuje dary i zapisy na rzecz Zakładów Kórnickich.

Art. 7. Zakłady Kórnickie utrzymywać będą własną Kasę Chorych; Kasę emerytalną i Kasę Ubezpieczeń utrzymywać mogą.

Art. 8. Gdyby która z osób lub instytucyj, wymienionych w składzie Kuratorjum, nie mogła spełniać nałożonych tą ustawą obowiązków, pozostali członkowie Kuratorjum powołają na ich miejsce inne osoby lub inne instytucje z ducha i zadań tamtym pokrewne.

Art. 9. Z czystych zysków 8% będzie oddawane Wydziałowi Związku Zamoyskich do jego rozporządzenia.

Art. 10. Wydziałowi Związku Zamoyskich służy prawo korzystania bezpłatnie z czterech pokojów w domu w Poznaniu 78, Rynek.

Art. 11. Zarząd Zakładów Kórnickich czuwać będzie nad utrzymaniem grobu zmarłego na wygnaniu w 1868 r. Jenerała Zamoyskiego w Montmorency pod Paryżem, grobu Marji Zamoyskiej w Hastings i grobów Działyńskich w Kórniku.

Art. 12. Pierwsze posiedzenie Kuratorjum zwoła Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Art. 13. Pierwszych Delegatów do Kuratorjum (art. 3) Polska Akademia Umiejętności zaprosi na rok jeden. Komitet Kasy im. Mianowskiego - na lat dwa.
        Następnie już delegaci wybierani będą na lat trzy.

Art. 14. Pierwszych trzech członków Zarządu zaprosi Wydział Związku Zamoyskich. Z tych co rok jeden przez losowanie ustąpi, a w jego miejsce nowego Kuratorjum powoła na lat trzy. Przez pierwsze trzy lata Zarząd co roku z pośród siebie wybiera prezesa.

Art. 15. Władysław i Marja Zamoyscy będą mieli prawo dożywotnie głosu doradczego w posiedzeniach Kuratorjum i Zarządu: prawo dożywotnie używania bezpłatnie obecnie przez nich zajmowanych w Kórniku i Zakopanem mieszkań ze światłem, opałem, usługą, żywienia się przy stole urzędników kawalerów w Kórniku i Zakopanem wraz z gośćmi, korzystania z trzech koni i wózków.
        Władysław i Marja Zamoyscy otrzymywać będą od Zakładów Kórnickich miesięcznie zgóry po sto centnarów metrycznych żyta wedle ich życzenia w naturze loco dworzec kolejowy, lub w gotówce po najwyższej cenie giełdy Poznańskiei pierwszego każdego miesiąca. Zakłady Kórnickie pokryją koszty leczenia w razie choroby i pogrzebów Władysława i Marji Zamoyskich jaknajskromniejszych.

Art. 16. Zakłady Kórnickie będą wypełniały zobowiązania przyjęte przez właścicieli przed zatwierdzeniem niniejszej ustawy.

Art. 17. Z mocy ustawy niniejszej prawo własności nieruchomości, wyliczonych w artykule 1, przepisane będzie na Zakłady Kórnickie bez pobrania podatku od spadków i darowizn.

Art. 18. Wykonanie niniejszej ustawy powierza się Ministrowi Wyznań Religjnych i Oświecenia Publicznego.

Art. 19. Ustawa obowiązuje z dniem jej ogłoszenia.

Wstęp

Ostatnie tygodnie życia Władysława hr. Zamoyskiego były dla niego bardzo trudne, a najważniejszym tego powodem była niepewność co do losów uczynionej fundacji, bowiem rząd RP zwlekał z przekazaniem do Sejmu projektu „Ustawy o Zakładach Kórnickich”. Cel, ku któremu zmierzał Zamoyski, zdawał się zagrożony. Wreszcie 1 października 1924 r. rząd RP skierował do Sejmu projekt ustawy o Fundacji. Wiadomość o tym dotarła do Kórnika 3 października, jednak kilkanaście godzin wcześniej, tego samego dnia o wpół do pierwszej w nocy, Władysław hr. Zamoyski, ostatni właściciel dóbr kórnickich i zakopiańskich, zakończył swe życie na Zamku Kórnickim ¹ .

Kim był Władysław Zamoyski? Przed II wojną światową pamiętano, iż był to magnat, który dorobek kilku pokoleń swej rodziny - Działyńskich i Zamoyskich, ofiarował Narodowi w formie fundacji, którą Sejm ostatecznie ustanowił 30 lipca 1925 r. mocą specjalnej ustawy; był to jedyny tego typu przypadek w Polsce. Po II wojnie światowej pamięć o Jego życiu i dokonaniach trwała lokalnie w Kórniku i Zakopanem, mimo rozwiązania fundacji przez władze komunistyczne w 1952 r. W nowej rzeczywistości nie było jednak miejsca na takich bohaterów narodowych jak Władysław hr. Zamoyski. W 1955 roku Miejska Rada Narodowa Zakopanego postanowiła znieść nazwę ul. Zamoyskiego, którą miasto uczciło Hrabiego jeszcze za jego życia w 1898 r. W stosownej uchwale argumentowano, iż „krwiopijca Zamoyski pozabierał majątki chłopom”. Na szczęście po usilnych protestach kilku osób, m.in. Zofii Radwańskiej-Paryskiej i Romana Brandstaettera, władze wycofały się z niefortunnego pomysłu ².

W ostatnich latach przywrócono tę wielką postać naszej narodowej historii. W 1994 r. staraniem Wielkopolskiego i Tatrzańskiego Parku Narodowego ustawiono na terenie tego pierwszego pamiątkowy głaz ku czci Władysława Zamoyskiego, upamiętniając 70. rocznicę Jego śmierci ³. W 2002 r. przypomniano zasługi Hrabiego dla odzyskania Morskiego Oka, stawiając pamiątkowy obelisk w 100. rocznicę wygranego procesu w Grazu, a w listopadzie 2003 r. Zakopane, z okazji 150. rocznicy urodzin Władysława Zamoyskiego, przypomniało Jego osobę i dzieło dwudniowymi uroczystościami, które udokumentowano piękną publikacją ⁴. W październiku 2004 r. oddały Zamoyskiemu hołd Kórnik i Poznań obchodami 80. rocznicy Jego śmierci.

 Szukając słów wprowadzenia do niniejszego opracowania, natknąłem się na tekst pióra Ignacego Szczerbowskiego. We wstępie do referatu wygłoszonego na pierwszym, trójzaborowym Ogólnym Zjeździe Polskich Leśników w Krakowie w 1907 r., ów jeden ze świetniejszych leśników polskich w zaborze austriackim tak pisał:

Przystępując do skreślenia obrazu stanu leśnictwa w tej części ziem Polski, którą Galicyą nazwano, nie podobna nie cofnąć się myślą w czasy dawniejsze i nie dotknąć choć przelotnie dziejów przedrozbiorowych. Ani przyroda, ani historya nie zna przeskoków; nieubłagany łańcuch przyczyn i skutków skłania do śledzenia go do najdalszych ogniw.
Mówiąc więc o cząstce naszych przesławnych ongiś borów, ulatuje myśl mimo woli wstecz - do całości. Chciałoby się jeszcze raz zobaczyć ten wspaniały obraz, kiedyto niebotyczne sosny, uchyliwszy wśród burzy czoła nad Bałtykiem, kłaniały się naszej ziemi nieprzerwaną falą - aż po Karpaty.
Pomimo zasiek, jakie ułożono z trzech stron na rubieży naszych puszcz, odczuwamy i dziś ich całość i wpływ na nasze losy. Stąd też rodzi się nieprzeparta chęć dowiedzenia się o tem, w jaki sposób utrzymywali przodkowie nasi ich świetność, jakimi zasadami gospodarstwa się kierowali i ile pozostawili ich ostatecznie następnym pokoleniom ⁵.

Warto więc po latach, jak niegdyś uczestnicy owego Zjazdu, odpowiedzieć choćby skrótowo, w jaki sposób jeden z największych Polaków, Władysław hr. Zamoyski, utrzymywał świetność swych lasów, jakimi zasadami gospodarstwa się kierował i co ze swego dziedzictwa pozostawił nam - współczesnym.

Władysław Zamoyski - właściciel lasów i ich gospodarz

Odziedziczywszy majątek po swym wuju Janie Działyńskim w 1880 r., stawał się Władysław Zamoyski także właścicielem znacznych połaci lasu, wcześniej dobrze urządzonego i prowadzonego przez wybitnego leśnika XIX i XX wieku - Józefa Rivolego, późniejszego współzałożyciela w 1919 r. Sekcji Leśnej na Wydziale Rolniczym Uniwersytetu Poznańskiego i jednego z trzech pierwszych doktorów honoris causa tej uczelni. Lasy Zamoyskiego obejmowały 4943 ha w dwóch oddzielnych kompleksach, co w stosunku do całej powierzchni dóbr kórnickich wynosiło 37,7%. Lasy kórnickie rosły na żyźniejszych siedliskach i były w lepszym stanie niż trzebawskie, w których dominowała sosna niskiej jakości (krzywe i sękate pnie) ⁶. Racjonalnie prowadzona gospodarka przynosiła właścicielowi spore dochody z tych lasów. Jednak to nie lasy kórnickie i trzebawskie zrosły się na trwałe w świadomości społecznej z postacią Władysława Zamoyskiego, lecz lasy tatrzańskie, nabyte przez Hrabiego dziewięć lat później.

W latach osiemdziesiątych XIX w. obszary leśne w dobrach zakopiańskich obejmowały 5462 ha, co stanowiło 90% areału całej posiadłości. Lasy te były niszczone rabunkową eksploatacją prowadzoną przez trzech kolejnych właścicieli: Ludwika Eichborna, bankiera z Berlina (1870-1881), Magnusa Peltza, kupca wrocławskiego (1881-1888) i Jakuba Goldfingera z Nowego Targu (1888-1889). Nadmierne wyręby spowodowały opanowanie drzewostanów przez szkodliwego owada - kornika drukarza. Pociągało to za sobą dalsze, intensywne zamieranie drzew, a w konsekwencji wylesienie znacznych połaci stoków tatrzańskich, co przyczyniło się walnie do wielkich szkód wyrządzonych przez powódź w 1884 r. ⁷

Raport specjalnej komisji tzw. władz krajowych uznał, iż lasy tatrzańskie skazane są wręcz na zagładę. Reagując na tę dramatyczną sytuację władze w Wiedniu nałożyły sekwestr rządowy na lasy zakopiańskie, należące w tym czasie do Magnusa Peltza. Wówczas to podniosły się w polskich kręgach głosy, że należy te lasy wykupić bądź na własność kraju, czyli Galicji, bądź Towarzystwa Tatrzańskiego, poprzez zgromadzenie potrzebnej sumy ze składek publicznych. Motywem tych działań była chęć uchronienia lasów tatrzańskich przed dalszym zniszczeniem oraz zachowanie ich ochronnej roli, a także walorów zdrowotnych i krajobrazowych ⁸.

W takiej sytuacji i o taki obiekt stanął w dniu 9 maja 1889 r. do wygranej licytacji Józef Rettinger, pełnomocnik Władysława Zamoyskiego. Trzeba przyznać, iż powszechne było wówczas przekonanie, że Zamoyski nabywa lasy tatrzańskie nie dla zysku, ale dla przejęcia ich w ręce polskie i ocalenia od zniszczenia. Dowiódł tego zresztą całą swoją działalnością w następnych latach. Zaraz po zakupie dóbr zakopiańskich Zamoyski zatrudnił leśniczych i utworzył straż leśną. To właśnie jeden z tych leśniczych, Władysław Bieńkowski, dał później znakomite świadectwo dalszej, zwycięskiej walki sądowej (i nie tylko!) Zamoyskiego z Węgrami (a właściwie z pruskim junkrem, księciem Hohenloe) o prawo do Morskiego Oka i okolicznych terenów leśnych ⁹.

Historyczną wagę przejęcia lasów tatrzańskich w polskie ręce docenili polscy leśnicy w Galicji i 17 września 1902 r., kilka dni po wygranym procesie przed trybunałem rozjemczym w Grazu, podczas XVIII Walnego Zgromadzenia Galicyjskiego Towarzystwa Leśnego w Zakopanem, nagrodzili Władysława Zamoyskiego godnością członka honorowego tegoż Towarzystwa ¹⁰. Cytowany wyżej Ignacy Szczerbowski pisał wówczas:

Kiedy lasy zakopiańskie, niszczone barbarzyńską ręką poprzednich właścicieli, bliskie były zagłady, odezwał się w całem społeczeństwie głos, nawołujący do wyrwania tego uroczego zakątka z rąk obcych...
Dobra te jednak były obciążone długami ponad wartość. Trzeba było wiele zaparcia i zapału, aby się na taki krok zdobyć. Tym właśnie wybawcą w potrzebie, przenoszącym społeczny i patriotyczny czyn nad korzyść osobistą - stał się hr. Władysław Zamoyski. Miłość do lasu i tatrzańskiej przyrody obudziła się w nim od dawna. W tak ważnej chwili nie zawahał się też, by kupić „wyniszczone lasy i nagie skały”. Te nagie skały stały się odtąd celem jego życia, a jak je ukochał i bronił - wiemy z walki o Morskie Oko.
Nie tylko jednak to walne zwycięstwo, jakie w tej sprawie odniósł, zjednało mu serca leśników. Z miłością lasu łączył on i prawdziwe zrozumienie jego potrzeb. Każdy postęp w dziedzinie leśnictwa był mu pożądany ¹¹.

 

Widać z tych słów wyraźnie, że u Władysława Zamoyskiego miłość do lasu nie miała charakteru romantycznego, ale łączyła się z trzeźwym zrozumieniem jego roli i potrzeby stosowania w nim nowoczesnych metod gospodarowania. Powyższa konstatacja znajduje także swe potwierdzenie w ówczesnej prasie. „Kurier Warszawski” w 1901 r. tak pisał o Władysławie Zamoyskim:

P[an] Potocki poluje na lwy w Afryce; p. Siemieński hoduje konie wyścigowe, p. Lanckoroński grzebie w starożytnościach Pamfilii, a on - wyswobadza lud z rąk żydowskich, organizuje spółki, sprowadza fabryki, daje chleb setkom ludzi, stwarza dobrobyt, buduje koleje, chroni lasy od zniszczenia ¹².

Podkreślenie w szerokiej charakterystyce działalności tego wielkiego Polaka, iż „chroni lasy przed zniszczeniem” jest świadectwem wrażenia, jakie wywierała na ówczesnej opinii publicznej mądra gospodarka leśna prowadzona przez Zamoyskiego w lasach tatrzańskich. Jakieś echo owego podziwu odnajdujemy także w polichromii Janusza Kotarbińskiego, zatytułowanej „Błogosławieni ubodzy duchem...”, a namalowanej dla kościoła Najświętszej Rodziny w Zakopanem, gdzie artysta umieścił postacie św. Franciszka z Asyżu, Władysława Zamoyskiego i br. Alberta Chmielowskiego na tle tatrzańskich świerków ¹³.

Nikt chyba w Galicji nie zdawał sobie jednak sprawy, jak wielka była rzeczywista cena owej miłości do lasu. Po nabyciu tych „wyniszczonych lasów i nagich skał” dość powszechnie mniemano o nadzwyczajnych „milionach”, którymi dysponował Zamoyski, dokonując tak nieopłacalnego interesu, podczas gdy w rzeczywistości musiał on na dużą skalę zadłużyć swoje dobra kórnickie. Pisała o tym Jadwiga Zamoyska, matka Władysława, do swej siostry Elżbiety Czartoryskiej, w miesiąc po słynnej licytacji:

Dobrze, że się uratowało ten polski klejnot; myślę, że z czasem odpłaci się Zakopane za to, co się uczyniło dla uratowania go, ale obecnie jest ono tylko wspaniałym kamieniem u szyi i trzeba będzie tęgo i żwawo pod wodę płynąć, ażeby z Zakopanem nie zatonąć. Nadzieja w Bogu, że pozwoli wybrnąć przyzwoicie ¹⁴.

A tymczasem obraz nabytych lasów był rzeczywiście zatrważający. Na setkach hektarów stały śniegołomy i wiatrołomy oraz leżały zgniłe resztki kloców i poobcinanych wierzchołków wraz z gałęziami ¹⁵. Edward Pauli w swym opisie lasów tatrzańskich z 1890 roku pisał:

Smutny obraz przedstawiają lasy [...], należące do dóbr Zakopanego, lecz Opatrzność zlitowała się nad niemi, darząc je takim właścicielem i opiekunem, jakim jest JW. hrabia Zamoyski, który wiele na to poświęcił, by ten najpiękniejszy zakątek ziemi polskiej z rąk niepowołanych wyrwać, zniszczeniu zapobiedz i naprawić to, co obcokrajowcy, dbający tylko o swą kieszeń, zniszczyli.
Wprawdzie dzieło odrodzenia idzie o wiele pomalej, aniżeli dzieło zniszczenia, lecz zawsze przyszłość tych lasów jest zabezpieczoną ¹⁶.

Z chwilą nabycia tych lasów przez nowego właściciela gospodarka w nich uległa zdecydowanej poprawie ¹⁷. Prof. Stanisław Sokołowski, wybitny naukowiec-leśnik i wieloletni doradca Zamoyskiego pisał:

[...] rozpoczęła się intenzywna praca nad urządzeniem i odnowieniem zniszczonych lasów, wprowadzono [...] racjonalną gospodarkę, której głównym hasłem było szanowanie lasu tatrzańskiego ¹⁸.

Najważniejsze było zwalczenie groźnego szkodnika owadziego - kornika drukarza. Jeden ze strażników leśnych wspomina, iż Zamoyski stale doglądał przebiegu tej walki o przetrwanie lasów tatrzańskich:

[...] hrabia za głowę się chwytał i rozpaczał, że smreki wciąż giną i giną ¹⁹.

Leśniczowie i robotnicy wykładali corocznie kilkanaście tysięcy tzw. drzew pułapkowych i usuwali drzewa uszkodzone przez owada. Do 1911 r. sytuacja została opanowana. Ponowny atak kornika nastąpił po okiściach śniegowych w 1911 i 1916 r., a także w 1920 r. Wincenty Szymborski w kwietniu tegoż roku pisał z Zakopanego do Zygmunta Celichowskiego:

Gdyby nie rozpaczliwe u nas stosunki aprowizacyjne i klęska kornika, nie kołatałbym do p. Doktora i nie zaprzątałbym mu drogiego czasu. Niestety, sprawa okropnie wygląda i każdego środka muszę próbować, aby ratować lasy od zupełnego zniszczenia i majątek od ruiny. ²⁰

Sprawa ówczesnej inwazji kornika wymagała rzeczywiście działań na wielką skalę, bowiem w czerwcu tegoż roku Szymborski zawarł umowę z wojskiem, które miało mu przekazać 300 jeńców bolszewickich do pracy przy zwalczaniu kornika i uporządkowaniu lasów tatrzańskich. ²¹

Walka z wszystkimi kolejnymi inwazjami (gradacjami) szkodnika była nadal bardzo intensywna. Kilkaset osób stale usuwało obumarłe lub ciężko uszkodzone drzewa, znów wykładano po kilkanaście tysięcy drzew pułapkowych rocznie. Ta walka o lasy została wygrana i w takich rozmiarach kornik już więcej przed II wojną światową w lasach tatrzańskich nie wystąpił ²².

Nadmierne wyręby w latach 1870 - 1889 pociągały jednak za sobą także inne klęski. Dotkliwe szkody wyrządzały wiatry halne. W 1902 wiatr przewrócił około 15000 drzew, a w 1925 aż 80000 drzew. Okiść i związane z tym śniegołomy w 1911 roku wystąpiły na powierzchni 3000 ha, a w 1916 r. - na 1000 ha. W 1911 r. zeszła także lawina w okolicach Wodogrzmotów Mickiewicza, która zniszczyła las w pasie o długości 250 m i szerokości 100 m. Trzykrotnie schodziły lawiny po zboczach Ornaku: w 1905, 1910 i 1932 r., niszcząc całkowicie las na długości 800 m i w pasie szerokości 80 m ²³.

Fatalny stan sanitarny, jak i liczne wymienione wyżej klęski, które nawiedzały lasy tatrzańskie Zamoyskiego sprawiły, iż prowadził On w nich przede wszystkim gospodarkę o charakterze ochronnym. Od samego początku wstrzymał wyręby w swoich lasach, by nie posuwać dalej wylesiania tatrzańskich stoków.

Mając olbrzymie lasy, kupował drewno do swej papierni, aby tylko nie zgrzeszyć przeciwko racjonalnej ochronie leśnej na obszarach własnych. I trzeba było dopiero takiej elementarnej niespodzianki, jak wyłamanie dwudziestu tysięcy drzew przez wiatr halny, aby hr. Zamoyski zdecydował się z własnego materjału fabrykować papier w Kuźnicach. ²⁴

Równocześnie ze zwalczaniem skutków klęsk żywiołowych, prowadził Zamoyski intensywne zalesienia, toteż powstałe w drzewostanach szkody z wolna ustępowały, a opustoszałe stoki pokrywały się młodym lasem. Materiał roślinny do zalesień pochodził z własnych szkółek i charakteryzował się znakomitą jakością, czego dowodem był Złoty Medal C.K. Ministerstwa Rolnictwa za sadzonki eksponowane na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie w 1894 r. ²⁵ A ponieważ i kłusownictwo zostało ograniczone przez straż leśną, postępowała więc także odbudowa zwierzostanu w Tatrach. Wszystko to sprawiło, iż okres ostatnich 10 lat XIX wieku uznano w sferach naukowych leśnych i przyrodniczych za przełomowy w dziejach ochrony przyrody Tatr. Te sukcesy Zamoyskiego w odbudowie lasów sprzężone były niejako z intensywną działalnością Towarzystwa Tatrzańskiego, szerzącego w społeczeństwie hasło przekształcenia Tatr w Park Narodowy. Prof. Stanisław Sokołowski wyraził ten powszechny postulat w swej publikacji z 1923 r. pt. „Tatry jako Park Narodowy” ²⁶.

Gdy patrzymy dziś na aktywną działalność Towarzystwa Tatrzańskiego przed I wojną światową na polu ochrony Tatr, trzeba sobie jasno uzmysłowić, że działo się to wszystko na prywatnym terenie Władysława Zamoyskiego, który dla takiej działalności nie tylko nie stawiał żadnych przeszkód, ale wręcz jej sprzyjał i popierał swym czynnym uczestnictwem w pracach Towarzystwa: w latach 1893-1907 był Zamoyski członkiem zarządu Towarzystwa Tatrzańskiego, a w 1901 r. został jego honorowym członkiem ²⁷. Ówczesna lwowska „Gazeta Narodowa” podkreślała otwartość właściciela Zakopane na wszelkie inicjatywy społeczne:

[...] pozwolił klimatyce na urządzenie parku w swym lesie, ułatwia letnikom spacery i wycieczki na całym obszarze swych dóbr, choć niemało stąd ponosi szkody [tylko ci, co znali namiętna pieczołowitość, z jaka zalesiał obnażone stoki górskie, są w stanie ocenić, jakim było dlań poświęceniem zostawić turystom swobodę krążenia po górach bez zastrzeżeń]. ²⁸

Dążenia Towarzystwa Tatrzańskiego i Władysława Zamoyskiego znalazły swój szczęśliwy finał dopiero po wielu latach. Lasy tatrzańskie, już jako własność Fundacji „Zakłady Kórnickie”, przeszły w 1933 r. z jej rąk na własność Lasów Państwowych i weszły najpierw w skład Parku Przyrody, utworzonego przez Ministra Rolnictwa w 1939 r. na terenach Lasów Państwowych, a następnie w skład Tatrzańskiego Parku Narodowego, utworzonego rozporządzeniem Rady Ministrów w 1954 r.; obecnie więcej niż połowa obszaru TPN to dawna własność Zamoyskiego ²⁹.

W Wielkopolsce część lasów Władysława Zamoyskiego (a później fundacyjnych) w ich kompleksie trzebawskim, znalazła się w 1933 r. w granicach jednego z rezerwatów częściowych, a później w granicach Wielkopolskiego Parku Narodowego ³⁰, utworzonego w 1957 r. Na obszarze lasów kompleksu kórnickiego gospodarowało najpierw Nadleśnictwo Kórnik, a po jego likwidacji w 1976 roku - Nadleśnictwo Babki.

Władysław Zamoyski - mecenas nauk leśnych

Drugim nurtem umiłowania lasów przez Władysława Zamoyskiego był jego mecenat dla nauk leśnych. Obok miłości do lasu, wyrażającej się w racjonalnym gospodarowaniu, ugruntowane było w świadomości Władysława Zamoyskiego zrozumienie dla konieczności podnoszenia poziomu wiedzy wśród leśników. Sprawa ta interesowała także poprzednich właścicieli Kórnika, hrabiów Tytusa i Jana Działyńskich. Już około 1860 roku zamierzali oni utworzyć w Kórniku polską szkołę leśną. Hr. Jan Działyński rozpoczął przygotowywanie kadry wykładowców dla tej szkoły, wysyłając na studia do Tharandtu i Eberswalde Józefa Rivolego i Filipa Skoraczewskiego. Udział Jana Działyńskiego w Powstaniu Styczniowym i ciążący na nim pruski wyrok śmierci, uniemożliwiły jednak realizację tych planów ³¹.

Zamoyski podjął tę sprawę w dobrach kórnickich, gdzie jego nadleśniczy Kazimierz Wojczyński zorganizował w 1908 r. pierwszy kurs szkoleniowy dla borowych. Czwarty taki kurs odbył się w dniach od 7 do 12 sierpnia 1911 r., a jednym z jego uczestników był sam Władysław Zamoyski, uczestnicząc we wszystkich zajęciach, ćwiczeniach i wycieczkach. Z pewnością chciał w ten sposób wzbogacić własną wiedzę, której potrzebował jako rzetelny właściciel, pilnie doglądający gospodarowania w swoich lasach. Kurs ten obejmował wykłady i ćwiczenia z botaniki leśnej, nauki o glebie, miernictwa, siewu i sadzenia drzew, użytkowania lasu, ochrony lasu i łowiectwa ³². Zapoczątkowane w 1908 r. fachowe szkolenia dla pracowników najniższego szczebla administracji leśnej trwały w Kórniku do 1930 r. ³³

Oprócz wspierania kształcenia leśnego, Zamoyski myślał o stworzeniu organizacyjnych warunków dla badań leśnych. Miał w swych rękach okazałe kompleksy leśne na nizinach i w górach, miał wreszcie wspaniałą bazę w postaci największej w Polsce kolekcji egzotycznych gatunków drzew i krzewów w Ogrodach Kórnickich, zgromadzonej przez Jana Działyńskiego ³⁴. Równolegle więc z krystalizowaniem się idei fundacji, rodził się kształt przyszłej placówki naukowej. Niewątpliwie pamiętał Zamoyski o swych obserwacjach z podróży do Stanów Zjednoczonych i Kanady w 1881 r., gdzie zwiedził m.in. słynne Arboretum Arnolda koło Bostonu, które powstało z prywatnej fundacji ³⁵. W 1884 r. uczestniczył Zamoyski w zjeździe lekarzy i przyrodników w Poznaniu, co zdaniem Bosackiego wiązało się z

[...] jego zainteresowaniami dendrologicznymi, z rozwojem parku kórnickiego jako placówki naukowo-badawczej. ³⁶

Impulsem bezpośrednim była informacja w czasopiśmie leśnym „Sylwan”, wskazana przez Wincentego Szymborskiego w 1905 r. ³⁷, mówiąca o założeniu naukowej stacji leśnej w Pensylwanii, dla której fundator oddał grunt, wybudował potrzebne budynki, wyposażył je w urządzenia badawcze i zapewnił fundusze na prowadzenie badań ³⁸.

Konsultował się Zamoyski w tej sprawie z wielu wybitnymi uczonymi - leśnikami i botanikami, a wśród nich z prof. prof. Stanisławem Sokołowskim, Władysławem Szaferem ³⁹ i Leonem Marchlewskim ⁴⁰. Na zadania planowanego przez siebie instytutu leśnego Zamoyski zamierzał przeznaczyć 100 000 zł rocznie (dla porównania przewidywał 125 000 dla Szkoły Domowej Pracy Kobiet, 60 000 na stypendia, 10 000 na kursy i 40 000 na muzeum i bibliotekę) ⁴¹. Widać więc, że leśny instytut naukowy miał w planach Zamoyskiego bardzo wysoką rangę i przewidywał on bardzo szeroki zakres jego działalności.

Punkt 6 w art. 2 ustawy o Fundacji „Zakłady Kórnickie” potwierdził wcześniejsze zamiary Fundatorów co do celów przyszłej placówki naukowej:

Założenie i utrzymanie Zakładu badania, tak na stokach gór, jak i na równinach, wszystkiego, co wchodzi w zakres hodowli życia, ochrony i należytego wyzyskania wszelkiego rodzaju drzew, tak w kraju istniejących, jak zagranicznych, mogących się krajowi zdać, leśnych, ogrodowych, użytkowych, owocowych i ozdobnych, ich drewna, owoców, liści, soków. Piecza nad ogrodami Kórnickimi ⁴².

Postanowienie to wzbudziło ogromne uznanie leśnych środowisk naukowych w kraju. Wspomniany już wcześniej prof. Stanisław Sokołowski pisał:

Dla leśnictwa ma punkt 6 statutu niepospolitą doniosłość. Powstanie bowiem zakład dla badań naukowych z działu leśnictwa i dendrologji, w najobszerniejszym znaczeniu, zakład, w którym ześrodkowaną będzie praca naukowa i badawcza z tej dziedziny. W ten sposób stworzona została realna podstawa dla doświadczalnictwa leśnego i dendrologicznego [...] ⁴³.

Zamiar Zamoyskiego został jednak zrealizowany dopiero dziewięć lat po jego śmierci. Na mocy decyzji Kuratorium Fundacji podjętej 28 kwietnia 1933 r. pod wpływem zdecydowanej postawy znakomitego polskiego botanika prof. Władysława Szafera, z dniem 1 lipca 1933 roku podjął działalność Zakład Badania Drzew i Lasu, a ściślej jego pierwszy z kilku planowanych - Dział Dendrologii i Pomologii ⁴⁴. Historia dalszych, trwających już ponad 70 lat dendrologicznych i leśnych badań naukowych w Kórniku, prowadzonych obecnie przez Instytut Dendrologii PAN, pozostaje dowodem wielkiej przenikliwości i dalekowzroczności Władysława Zamoyskiego, a także świadectwem wierności Jego zamierzeniom. Dzieje tych badań to jednak temat, wykraczający poza ramy niniejszego opracowania.

Zakończenie

Ukochał Władysław Zamoyski lasy, a szum drzew w Tatrzańskim i Wielkopolskim Parku Narodowym oraz badania Instytutu Dendrologii PAN są do dzisiaj materialnym dowodem tego ukochania. Ukochał też Zamoyski ludzi lasu, dla których nie był

[...] dziedzicem i panem, lecz ojcem, doradcą i przyjacielem, dzielił z nimi trudy i pracę, wzajem przez nich kochany i uwielbiany ⁴⁵.

I to oni, jego leśniczowie, trzymali straż honorową przy zwłokach swego pana na Zamku, a potem przenieśli trumnę na ramionach od zamkowych schodów do kórnickiej kolegiaty, gdzie okryły ją wieńce tatrzańskiej kosodrzewiny, przywiezione z Zakopanego ⁴⁶.

 W Bibliotece Kórnickiej PAN zachowało się „Rozporządzenie” wydane przez ówczesnego nadleśniczego kórnickiego Tadeusza Mejera w związku ze śmiercią Hrabiego:

[...] wiadomość ta głęboką żałością okryć musi dusze i serca nasze - tracimy bowiem w osobie zmarłego nie tylko najlepszego i wszędzie umiłowanego chlebodawcę - lecz przede wszystkim człowieka bez skazy, wielkiego charakteru i serca, a Matka Polska najlepszego ze swych synów - uosobienie Jej martyrologii. Pełen skromności dla siebie - a wielki w czynach dla drugich, majątek swój przekazując na cele dobroczynne - jasna i świetlana postać - po której pozostaje mocne i niezatarte wspomnienie. Najgłębsza cześć Jego pamięci. W związku z żałobą i obrzędami pośmiertnymi rozkazuję co następuje:
a) od dnia dzisiejszego aż do 1. listopada naznaczam czas żałoby. W tem czasie wszyscy mi podlegli funkcjonariusze zachowują jak największą powagę i spokój. Bezwzględnie zabraniam w tem czasie brania udziału w zabawach, wesołach itp.,
b) w dniu 4 bm. nałożą funkcjonariusze leśni (borowi, pomocnicy, uczniowie) przepaski z kiru, z których jedną należy nosić na prawem ramieniu, a drugą na czapce wzgl. kapeluszu. Przepaski należy odebrać w nadleśnictwie w dniu 4 bm. [...],
c) w sobotę w dniu 4. bm. punktualnie o godz. 5 wieczorem stawią się w mundurach i o ile możności przy kordylasie borowy Kozak z Drapałki I, Kozłowski z Czołowa, Sosnowski z Bielaw, Nawrot Jan z Czmonia II, Sosnowski Kazimierz z Drapałki II i Krzyżanek Józef z Czmonia I. Wyżej wymienieni tworzyć będą wartę od poniedziałku obliczoną na trzy zmiany przy zwłokach śp. J.W. Hr. Zamoyskiego. Żywność do poniedziałku należy zabrać ze sobą. Bliższe rozkazy wydam w sobotę na miejscu [...],
d) w niedzielę dnia 5. października stawią się w pełnym umundurowaniu wszyscy funkcjonariusze punktualnie o godz. 1. w południe, przed nadleśnictwem, celem wzięcia udziału w eksportacji zwłok. Bliższe rozkazy na miejscu. Zaraz po eksportacji zgłoszą się wszyscy funkcjonariusze w nadleśnictwie, celem odebrania instrukcji odnoszących się do pogrzebu, mającego się odbyć w poniedziałek ⁴⁷.

Śmierć Władysława hr. Zamoyskiego wywołała szerokie echo zarówno wśród leśników polskich, jak i w całym społeczeństwie. Przyjaciel i doradca Władysława Zamoyskiego, przywoływany już kilkakrotnie w tym tekście prof. Stanisław Sokołowski, napisał we wspomnieniu pośmiertnym:

Wspaniałomyślny Fundator zasłużył sobie [...] u całego Narodu, a zwłaszcza u nas leśników, na wdzięczność i niewygasającą nigdy pamięć, [...] imię hr. Zamoyskiego wśród tych, którzy dla leśnictwa polskiego się zasłużyli, na pierwszym stanie miejscu ⁴⁸.

Stefan Żeromski, wybitny polski pisarz, napisał natomiast po śmierci Władysława Zamoyskiego, iż akt donacyjny, tworzący Fundację „Zakłady Kórnickie”

[...]winien być czytany w szkołach na równi z arcydziełami wieszczów narodowych ⁴⁹.

Można tylko żałować, że tak nie jest!

Władysław Chałupka

Przypisy

1) Maria Łuczak, Władysław hrabia Zamoyski (1853 - 1924). W: Władysław Zamoyski 1853 - 1924. Część II - Kalendarium, Kórnik - Zakopane: 241 -358 (2003).
2) Zofia i Witold Paryscy, Wielka Encyklopedia Tatrzańska. Wyd. Górskie, Poronin (1995).
3) Kazimierz Krawiarz, Kamień Zamoyskiego w Wielkopolskim Parku Narodowym. Przegląd Leśniczy, styczeń: 26 (1995).
4) Stanisław Sierpowski (red.), Władysław Zamoyski 1853 - 1924. Kórnik - Zakopane (2003).
5) Ignacy Szczerbowski, Pogląd na rozwój polskiego leśnictwa w XIX. wieku w Galicji. Lwów (1907).
6) Zbigniew Kalisz, Gospodarka Fundacji Zakłady Kórnickie w latach 1925 - 1953. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej, z. 16: 35 - 161 (1980).
7) Zofia Nowak, Władysław Zamoyski a spór o Morskie Oko w latach 1890 - 1909. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej, z. 21: 43 - 136 (1986).
8) Zofia Nowak, op. cit.
9) Władysław Bieńkowski, Spór o Morskie Oko: wspomnienia. Kórnik-Zakopane (2002).
10) Anonim, XVIII. Walne Zgromadzenie gal. Towarzystwa leśnego w Zakopanem. Sylwan, Rok XX: 370 - 391 (1902).
11) Ignacy Szczerbowski, Władysław Zamoyski. W: Pamiętnik dwudziestopięcioletniej działalności Galicyjskiego Towarzystwa Leśnego 1882 - 1907. Lwów (1907).
12) Helena z Lubomirskich Stanisławowa Gawrońska, Władysław Zamoyski: Zakopane - Morskie Oko. Kórnik - Zakopane (2003).
13) Helena z Lubomirskich Stanisławowa Gawrońska, op. cit.
14) Zofia Nowak, op. cit.
15) Jerzy Fabijanowski, Lasy tatrzańskie. W: Tatrzański Park Narodowy. Praca zbiorowa pod red. Władysława Szafera, Kraków: 240 - 304 (1962).
16) Edward Pauli, Drzewostany tatrzańskie. Sylwan: 127 - 129 (1890).
17) Walery Goetel, Dzieje realizacji Tatrzańskiego Parku Narodowego. W: Tatrzański Park Narodowy. Praca zbiorowa pod red. Władysława Szafera, Kraków: 240 - 304 (1962).
18) Stanisław Sokołowski, Władysław hr. Zamoyski: wspomnienie pośmiertne. Sylwan, Rok XLII, Grudzień: 249 - 254 (1924).
19) Helena z Lubomirskich Stanisławowa Gawrońska, op. cit.
20) Maria Łuczak, op. cit.
21) Maria Łuczak, op. cit.
22) Jerzy Fabijanowski, op. cit.
23) Jerzy Fabijanowski, op. cit.
24) Szary, Zakopane, wrażenia, rozmowy, sylwetki, pejzaże. Kraj, No. 44. Petersburg, dnia 3 (16) listopada : 584 - 585 (1900).
25) Maria Łuczak, op. cit.
26) Walery Goetel, op. cit.
27) Zofia i Witold Paryscy, Wielka Encyklopedia Tatrzańska. Wyd. Górskie, Poronin (1995).
28) Helena z Lubomirskich Stanisławowa Gawrońska, op. cit.
29) Walery Goetel, op. cit.
30) Jarosław Urbański, Wielkopolski Park Narodowy. PWN, Poznań (1955).
31) Kazimierz Krawiarz, Początki badań leśnych w Kórniku (1860 - 1925). Przegląd Leśniczy, wrzesień: 7 (1992).
32) [Kazimierz] Wojczyński, Sprawozdanie z IV kursu dla borowych w lasach kórnickich. Przegląd Leśniczy, Rok IV, nr 4, październik: 127 - 128 (1911).
33) Kazimierz Krawiarz, Kursy dla borowych w Kórniku. Sylwan, Rok CXXXIV, nr 9: 99 - 103 (1992).
34) Władysław Bugała, Od Ogrodów Kórnickich do Instytutu Dendrologii. Arboretum Kórnickie 41: 5 - 13 (1996).
35) Antoni Wróblewski, Projekt organizacji Instytutu Drzewoznawczego w Kórniku. Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego 2: 166 - 171 (1928).
36) Zenon Bosacki, Władysław Zamoyski: 1853 - 1924. Kórnik (2002).
37) Kazimierz Krawiarz, op. cit.
38) Anonim, Stacja leśno doświadczalna w Ameryce północnej. Sylwan, Rok XXIII: 33 (1905).
39) Stefan Białobok, Historia, stan i kierunki badawcze Zakładu Dendrologii i Pomologii PAN w Kórniku. Kosmos VII, S. A - Biologia, z. 2: 231 - 239 (1958).
40) Zbigniew Kalisz, Fundacja Zakłady Kórnickie w latach 1925 - 1953. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej, z. 15: 137- 202 (1979).
41) Zbigniew Kalisz, op. cit.
42) Ustawy i regulaminy Fundacji Zakłady Kórnickie. Kórnik 1933.
43) Stanisław Sokołowski, op. cit.
44) A.W. [Antoni Wróblewski], Historja, charakter i zadania Ogrodów Kórnickich. Wiadomości z Ogrodów Kórnickich, nr 1 i 2, styczeń-czerwiec: 1 - 7 (1936).
45) Stanisław Sokołowski, op. cit.
46) Stanisław Małecki, Wspomnienia z mojego życia. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej, z. 7: 141 - 196.
47) Maria Łuczak, op. cit.
48) Stanisław Sokołowski, op. cit.
49) Helena z Lubomirskich Stanisławowa Gawrońska, op. cit.

In April 1933, the Board of the “Zakłady Kórnickie” Foundation resolved to establish the first department of the proposed Institute for Tree and Forest Research in Kórnik, named the Department of Dendrology and Pomology. Simultaneously, the institution’s organisational statute and scientific research programme were adopted. Thus, 1933 should be regarded as the Kórnik research institute’s formation year.

The establishment of such an institute specifically in Kórnik was made possible primarily due to the dendrological interests of its 19th-century proprietors, Tytus and Jan Działyński. Jan Działyński, in particular—formally trained in biology—was distinguished by his exceptional dedication to acquiring lesser-known species and varieties of trees and shrubs. His efforts, initially centered in Kórnik and later extended to Gołuchów, were supported by strong ties with leading horticultural nurseries throughout Western Europe. As a result, he succeeded in creating one of the most extensive collections of woody plants in Europe at the time, consisting of around 1,500 species and cultivars, primarily conifers—an impressive achievement at the time.

The Kórnik Arboretum, often known as the Kórnik Gardens, was established in the latter half of the 19th century—a name that remained in common use until the Second World War. Evidence of Jan Działyński’s interest in and knowledge of dendrology can be found in his preserved correspondence. These letters also refer to the purposes behind the accumulation of extensive plant collections in Kórnik. However, it was Władysław Zamoyski, the estate’s last owner, who actually set the agenda of this institution via the July 1925 Act of Parliament, which established the Kórnik Institute Foundation (Fundacja „Zakłady Kórnickie”).

The Kórnik Institute Foundation

It is worth noting that Władysław Zamoyski was Jan Działyński’s nephew and inherited the Kórnik estate—including the Castle and Gardens—following Działyński’s death in 1880. Zamoyski also took upon himself to realise the ambitions of his predecessors.

Established by Władysław Zamoyski’s last will, the Foundation was meant to, among other purposes, allocate funds for the "establishment and maintenance in Kórnik of an institute dedicated to the study of all types of trees." An eleven-member Board of Trustees was the supreme authority within the newly created Foundation. One of its members, appointed as a delegate of the Mianowski Fund in Warsaw, was Professor Władysław Szafer. It was Szafer who played a key role in the 1933 creation—despite strong opposition from other members of the Board and the Foundation’s Management—of the Institute for Tree and Forest Research, with its first department devoted to Dendrology and Pomology. This new department was based on the Kórnik Gardens, which had been under the direction of Antoni Wróblewski since 1926.

Wróblewski and Szafer shared a long-standing and close friendship that dated back to their time as assistants to Professor Marian Raciborski at Jagiellonian University in Kraków. Their preserved correspondence reveals that Wróblewski, as director of the Kórnik Gardens, was deeply committed to transforming the gardens into a scientific institution. He was the author of both the draft Statute for the Department of Dendrology and Pomology and its proposed research programme (Wróblewski 1928). Following several years of intense debate within the Board of Trustees and a specially appointed Commission chaired by Wróblewski himself, these documents were formally adopted in 1933 to lay the operational groundwork for the new research institution.

Activities of the Department of Dendrology and Pomology

The draft organisational statute for the Department of Dendrology and Pomology prescribed that it would comprise:

1. An arboretum, including the Zwierzyniec woodland area;
2. A Pomological Garden;
3. An Experimental Garden equipped with a meteorological station;
4. Dendrology and pomology laboratories, accompanied by a library;
5. A Dendrological Museum, along with greenhouses, various buildings, tree and shrub nurseries, and a planned Tatra Garden.

A. Wróblewski’s 1929 research plan outlined fifteen areas of scientific inquiry. Many of these remain relevant to this day and have been pursued for years at the Institute of Dendrology. A selection of these topics is listed below, with original wording cited:

1. Studies on the adaptation of woody species to new environments;
2. Ecological research, focusing primarily on the environmental requirements and resilience of woody plants to light, temperature, humidity, and other climatic factors;
3. Investigations into the anatomical and physiological characteristics of woody vegetation, including the dynamics of shoot and root development, resource uptake, photosynthetic activity, and patterns of flowering;
4. Genetic research on the diversity of tree and shrub species, encompassing varieties, forms, and ecotypes,
5. Investigations into methods of propagation of woody plants, both generative (sexual) and vegetative.

The challenges faced in establishing a scientific institution under the Fundacja „Zakłady Kórnickie” were largely financial. Despite good intentions, inadequate funding—especially during the severe economic crisis of the early 1930s—prevented the development of a broader research programme until the outbreak of war in 1939. Before the war, the workforce primarily consisted of horticultural technicians and manual labourers working in the Arboretum and nurseries. Scientific activity was led by the director, Antoni Wróblewski, assisted by two or three horticulturally trained assistants. Despite limited resources, breeding and selection work was carried out on rootstocks for fruit trees and certain ornamental plants. This research produced, among other outcomes, new varieties of ornamental trees and shrubs—including apple trees, Japanese cherries, yews, and thuja—still cultivated today in Poland and abroad. The Arboretum’s dendrological collections were expanded significantly, growing to around 2,500 varieties and species, putting  the Kórnik Arboretum among Europe’s most extensive collections (Wróblewski 1936). The value of the collections assembled by A. Wróblewski also lay in their comprehensive documentation. Fortunately, the inventory books, which have been maintained since 1926, survived the war.

Wróblewski established numerous contacts with leading botanical gardens and arboreta across Europe, North America, and Asia, integrating the Kórnik Gardens into an international network for seed and plant exchange. Nursery production was developed, which not only facilitated the dissemination of new tree and shrub varieties, but also provided financial support for maintaining the collections in the Arboretum and pomological orchards. The institution published research findings and observations in its popular science journal, Wiadomości z Ogrodów Kórnickich.

Scientific work was interrupted by the war. Although the occupation authorities removed Wróblewski from his leadership role, he continued working at the Arboretum and nurseries. He managed to save many valuable plants from being plundered, including one of the largest collections of poplars in Europe. Dr Antoni Wróblewski passed away in April 1944 (Białobok 1946).

Integration into the Polish Academy of Sciences

In March 1945, Stefan Białobok took over leadership of the Department in Kórnik, and stayed in that role until his retirement in 1979. The immediate post-war years were particularly challenging. The Department continued to function under the auspices of the still-existing but forest-deprived Kórnik Estate Foundation (Fundacja „Zakłady Kórnickie”). Limited financial resources severely restricted the expansion of the research team and the broader development of scientific activities. Nevertheless, through the persistent efforts of Professor Białobok, the Department of Dendrology and Pomology (as it was then called) was eventually taken over—initially for a brief period—by the Ministry of Higher Education and Science, and in 1952 by the Polish Academy of Sciences.

This marked the beginning of a period of rapid and sustained growth for the Department. The scientific staff grew in number, and new facilities were built, including laboratory buildings, greenhouses for plant propagation, and residential housing for employees. Writing in 1955, Białobok described the significance of this transition: "The year 1952, when the Department of Dendrology and Pomology was incorporated into the Polish Academy of Sciences, represents a pivotal moment in the institution’s history. From that time forward, the Department was provided with the necessary conditions for growth and could start addressing long-standing deficiencies.”

By 1955, the Department employed a research staff of 20. Its structure at the time encompassed the scientific units in Kórnik along with the Arboretum, the Mid-Field Shelterbelt Station in Turew, and a supporting estate in Kórnik, which included nursery facilities. Five research units were operational, including the Arboretum, supported by auxiliary departments such as the library, herbarium, and meteorological station.

In 1958, the Department expanded further by taking over the Zwierzyniec Experimental Forest—a need originally identified by A. Wróblewski as early as 1929. In the following years, numerous forest experimental plots were established there, as well as a new section of the arboretum, featuring collections of rhododendrons and coniferous trees.

In 1962, the institution was renamed the Department of Dendrology and Kórnik Arboretum, reflecting a shift in research direction. Research related to fruit trees and the selection of rootstocks for fruit cultivation was discontinued, with new areas of study being developed instead, such as growth and developmental physiology, seed physiology, and tree genetics. This marked the realisation of the research vision proposed by A. Wróblewski in 1933, when the Department of Dendrology and Pomology was first established.

Research into the introduction and acclimatisation of species, as well as studies on the variability and taxonomy of trees and shrubs, continued. At the same time, the number of scientific staff steadily increased, with researchers trained and educated within the institution itself.

During the post-war period—especially throughout the 1950s—particular emphasis was placed on the cultivation, propagation, and selection of poplars. As previously mentioned, Kórnik was home to the richest collection of poplar species in Europe, assembled before the war and expanded in the years that followed. At that time, the Department introduced several new, fast-growing poplar cultivars and hybrids into general cultivation in Poland, which became the basis for mother plantations, production stands, and roadside and riverside plantings across the country.

In the early 1960s, forest tree genetics gained increasing attention internationally. The Kórnik Department was the first in Poland to undertake work in this field. Research has since focused on key forest tree species—pine, spruce, larch, oak, and others—and laid the groundwork for tree selection and the establishment of seed plantations on a commercial scale.

In 1974, the institution adopted a new name—the Institute of Dendrology—marking a change in both its title and its academic standing. At the same time, the Institute expanded its research agenda to include studies on the effects of industrial air and soil pollution on woody plants. This development was a response to the increasing environmental degradation and the urgent need for scientific research in this field.

As of December 1995, the Institute of Dendrology employed 120 staff members, including 41 research personnel. Among them were 17 senior researchers and 13 assistant professors.

The Institute's research is primarily focused on fundamental scientific studies, particularly in the areas of taxonomy, genetics, and plant physiology relating to woody species. However, research with practical applications is also undertaken. A prominent example is the work of B. Suszka, who has conducted research on seed biology in trees and shrubs for over three decades. As a result of this research, effective methods for the long-term storage of forest tree seeds were developed and have since been implemented in forestry practice both in Poland and abroad.

It is worth noting that between 1981 and 1990, the Institute coordinated two significant research initiatives: the Central Programme of Basic Research titled “The Exploration and Utilisation of Plant Resources”, and the interministerial programme “Biology of Woody Plants for Environmental Protection, Forestry, and Agriculture. (...)

Given the scope of the research, it is impossible to summarise even the key findings here. The results have been, and continue to be, published in the Institute’s publications and numerous national and international journals. They are also listed in the Institute’s bibliographies, which have been periodically included in Arboretum Kórnickie, specifically in volumes 17 (1972), 22 (1977), 26 (1981), 33 (1988), and 37 (1992).

The Institute’s publications have a long-standing history. The earliest journal, dating from before the war, was Wiadomości z Ogrodów Kórnickich, overseen by A. Wróblewski, with only three issues released before the outbreak of World War II in 1939. In 1946, under the editorship of S. Białobok and published by the Fundacja „Zakłady Kórnickie”, the Pamiętnik Zakładu Badania Drzew i Lasu w Kórniku was launched, though only its first volume was released. Subsequently, in 1952, came the publication of Prace Zakładu Dendrologii i Pomologii w Kórniku, also edited by S. Białobok. The annual journal Arboretum Kórnickie has been issued since 1955, with S. Białobok and W. Bugala as its long-standing editors. Forty volumes have been published to date. The journal primarily presents research conducted at the Institute and, in recent years, has increasingly featured articles in English. [In 2000, Arboretum Kórnickie was renamed Dendrobiology; from volume 45 onwards, all articles have been published exclusively in English.]

The period 1963–1981 saw the publication of the Atlas of the Distribution of Trees and Shrubs in Poland, edited by K. Browicz. The complete series consists of 32 issues and is trilingual, with texts in Polish, English, and Russian. The English-language series Chorology of Trees and Shrubs in South-West Asia and Adjacent Regions, also edited by K. Browicz, has been completed as well.

Since 1970, a series of popular science monographs titled Our Forest Trees (Nasze drzewa leśne) has been published, initially under the editorship of S. Białobok and later W. Bugała. To date, 17 volumes have appeared, including a revised second edition of the first volume, with a further five volumes currently in preparation.

The Institute has long maintained active collaboration with research centres focused on similar scientific problems, both within Poland and internationally. These include, in particular, botanical gardens, arboreta, and institutes specialising in the biology of woody plants. Each year, Institute researchers participate in numerous national and international conferences, symposia, and congresses, where they present the results of their work.

The Institute has organised and co-organised numerous international conferences held in Kórnik. The papers presented at these events were usually published in dedicated conference proceedings.

The Institute’s library holds 42,777 volumes, while its herbarium of trees and shrubs comprises 67,300 sheets.

The Scientific Council of the Institute consists of 37 members. Among them are 16 senior researchers from the Institute itself and 21 representatives from universities and other research institutions.

To conclude, I would like to honour all the late members of staff at our institution who, since its foundation, have contributed with dedication, commitment, and perseverance to the development originally envisioned by its founders. Special recognition is due to Antoni Wróblewski, the director and founder of the pre-war Institute; Professor Stefan Białobok, who led the institution for 35 years and played a key role in its post-war growth until the establishment of the Institute; Professor Zdzisław Wilusz, who founded the Agroforestry Station in Turew; Associate Professor Dr Zygmunt Pohl, who established the tree genetics and selection laboratory; and Professor Mirosław Tomaszewski, the founder and long-term head of the Department of Plant Physiology.

Bibliography

• • BIAŁOBOK S. 1946. The Kórnik Gardens During the Occupation (1939–1945) and in Light of New Objectives. Memoirs of the Kórnik Institute for Tree and Forest Research, Vol. I, pp. 37–47.
  • BIAŁOBOK S. 1955. A Historical Outline of the Department of Dendrology and Pomology in Kórnik and a General Overview of the Tree and Shrub Collections. Arboretum Kórnickie, Vol. I, pp. 7–30.
  • WRÓBLEWSKI A. 1928. Proposal for the Organisation of a Dendrological Institute in Kórnik. Yearbook of the Polish Dendrological Society, Vol. 2, pp. 166–171.
  • WRÓBLEWSKI A. 1936. History, Character, and Objectives of the Kórnik Gardens. Wiadomości z Ogrodów Kórnickich, Nos. 1 and 2, pp. 1–7.

  WŁADYSŁAW BUGAŁA

  This text was originally published in "Arboretum Kórnickie", No. 41, 1996.

75 years of the Institute of Dendrology in Kórnik (1933 - 2008): selected chapters from its history

The year 2008 marked the 75th anniversary of the Institute of Dendrology, Polish Academy of Sciences. Although the names and institutional affiliations of the dendrological research centre in Kórnik have changed over time, its core research focus—trees and shrubs—has remained unchanged since its inception. This article traces the history of the Institute, from the emergence of the idea to establish a scientific centre in Kórnik in the first half of the nineteenth century, through to the formal recognition of the Kórnik institution as an institute of the Polish Academy of Sciences in 1975. 

The final owners of the Kórnik estates from the Działyński family—Tytus and Jan—were devoted naturalists who fully appreciated the importance of both education and the continual advancement of knowledge among Polish landowners and foresters, as well as the need to develop agricultural and forestry sciences in Greater Poland under Prussian rule. It is therefore unsurprising that numerous organisational initiatives on this matter originated from Kórnik (Marciniak 1980). With encouragement from Tytus Działyński (Fig. 1), Hipolit Trąmpczyński began his studies at the Forestry Academy in Tharandt in 1841, graduating in 1843; he was the first Pole from the Grand Duchy of Poznań to earn a diploma from a higher forestry institution. Influenced by Trąmpczyński, in 1843, Tytus Działyński proposed the establishment of a Polish higher forestry school in Kórnik. As Ludwik Plater recounts: “Tytus Działyński expanded and beautified the castle in Kórnik, filling his garden with rare American trees and shrubs. Through our compatriot Trąmpczyński, who was trained in forestry (original spelling—W.Ch.), he manages his extensive forests and, in addition, intends to establish a forestry school” (Marciniak 1980). Unfortunately, Prussian reprisals against Tytus Działyński following the 1846 Greater Poland uprising and the Spring of Nations in 1848 prevented him from implementing this plan.

In 1861, following the death of his father, Jan Działyński (Fig. 2) inherited the Kórnik estate and revisited the concept of founding a school dedicated to agriculture and forestry. The new proprietor of the Kórnik holdings, in keeping with his father's legacy, provided generous financial support to a range of national institutions—social, scientific, cultural, and educational. At a meeting of the Central Economic Society for the Grand Duchy of Poznań, held in the early phase of its activities, Działyński submitted a proposal on 8 March 1861 for the foundation of a higher school of agronomy in Kórnik. The proposed curriculum was to include, among other subjects, botany and forestry, with an emphasis on timber valuation (Marciniak 1980).

Jan Działyński also undertook the preparation of academic staff for the planned institution, providing financial support between 1860 and 1862 for Józef Rivoli’s advanced studies at the Forestry Academy in Tharandt, as well as for Filip Skoraczewski’s practical training in forestry. The latter would go on to become a close associate of Działyński during the January Uprising, and accompanied him into exile following its suppression. In early July 1864, Skoraczewski arrived in Zurich, where he began studying forestry at the local Polytechnic Institute. Despite facing financial hardship himself—particularly after the confiscation of the Kórnik estate as a consequence of his involvement in the uprising—Działyński continued to offer Skoraczewski limited financial aid (Łuczakowa 1963).

After considerable debate—due largely to opposition from certain segments of the landed gentry, whose views were represented by Włodzimierz Wolniewicz, the influential editor of Ziemianin—Jan Działyński’s original proposal was substantially scaled down. The proposed institution was reduced to a mid-level agricultural school with a practical orientation, and subjects such as forestry, horticulture, and veterinary science were removed from the curriculum (Skoraczewski 1907; Marciniak 1980). Nevertheless, Działyński’s participation in the January Uprising, the death sentence imposed on him by the Prussian authorities, the confiscation of his estate, and his subsequent exile—lasting until 1869—ultimately prevented the establishment of a higher agricultural and forestry school in Kórnik (Skoraczewski 1907). In 1863, Józef Rivoli assumed the role of chief forester on the Kórnik estate (Broda 2004), while Filip Skoraczewski, upon returning from exile, was appointed chief forester in 1868 on the Miłosław estate owned by Seweryn Mielżyński (Łuczakowa 1963).

The origins of the concept of a scientific institution

Following the testament of Jan Działyński, his successor in 1880 was Władysław Zamoyski (Fig. 3). Upon inheriting the Kórnik estate from his uncle, Zamoyski also acquired extensive forest lands covering a total area of 4,943 hectares. In 1889, he expanded his property further by purchasing the Zakopane estates at a now-famous auction, which included 5,462 hectares of Tatra Forest (Nowak 1986).

Zamoyski arrived at Kórnik in 1881, following a two-year journey around the world during which he visited, among other institutions, notable scientific establishments founded through private endowments: the renowned Arnold Arboretum near Boston, United States, and a scientific station in Petawawa, Ontario, Canada (Białobok 1958).

The impressions and insights gained from this journey, together with Zamoyski’s keen interest in natural history, unquestionably influenced his determination to pursue the unfinished legacy of his forebears. He inherited vast forest estates located in both lowland and mountainous regions, as well as an impressive collection of exotic trees and shrubs in the Kórnik Gardens, which had been cultivated by his grandfather and uncle, Tytus and Jan Działyński (Wróblewski 1936; Białobok 1955; Bugała 1996). Consequently, alongside the development of the idea of the National Foundation, the concept of a future forestry research institution and the organisational structure for its operation began to take shape in Zamoyski’s mind at the turn of the nineteenth and twentieth centuries. As early as 1884, Zamoyski participated in a conference of physicians and naturalists in Poznań, where he sought to establish connections within scientific naturalist circles (Bosacki 2002).

A significant stimulus for Zamoyski came in 1905 through information published in the forestry journal Sylwan, brought to his attention by Wincenty Szymborski, the manager of the Zakopane estates. The article detailed the establishment of a scientific forestry station in Pennsylvania, founded by Gifford Pinchot, who donated the land, commissioned the construction of the requisite buildings, equipped them with research facilities, and provided financial resources to support ongoing research activities (Anonim 1905; Krawiarz 1992a).

Władysław Zamoyski consequently commenced consultations with a number of eminent natural scientists, including Professors Stanisław Sokołowski from Lwów, Władysław Szafer from Kraków, and Leon Marchlewski from Puławy, concerning the establishment of a scientific institute in Kórnik (Białobok 1958). Concurrently, he revived initiatives to advance forestry education—though at a level lower than originally planned by the Działyńskis—by organising the first training course for forest workers (borowi) in Kórnik in 1908 (Krawiarz 1992b).  Notably, Zamoyski himself attended all lectures, practical sessions, and field excursions of such a course in 1911 (Wojczyński 1911). These training courses for forest workers continued to be held in Kórnik until the 1930s (Krawiarz 1992b).

Fulfilling the Founder's intention

As part of the proposed expenditures for the foundation planned in the early 1920s, Zamoyski intended to allocate 100,000 PLN annually to the activities of the forestry institute he envisaged. For comparison, he earmarked 125,000 PLN for the School of Domestic Work for Women, 60,000 PLN for scholarships for young students, 10,000 PLN for training courses, and 40,000 PLN for the museum and library in Kórnik. This demonstrates the high priority Zamoyski placed on the scientific forestry institute, anticipating a broad and significant scope for its activities (Kalisz 1979).

The Act establishing the “Zakłady Kórnickie” Foundation was passed by the Polish Parliament on 30 July 1925, approximately ten months after the death of Władysław Zamoyski. Clause 6 of Article 2 in this Act reaffirmed the Founder’s original intentions and articulated the objectives of the future scientific institution: “The establishment and maintenance of a research institute, both in mountainous terrain and on lowlands, devoted to the study of all matters of the cultivation, protection, and appropriate utilisation of all kinds of trees—both native and foreign—that may prove beneficial to the country, including forest, garden, commercial, fruit-bearing, and ornamental species, along with their timber, fruit, leaves, and sap. Custodianship of the Kórnik Gardens” (Ustawy..., 1933).

This provision was met with widespread acclaim within the country’s natural science community. As noted by Professor Stanisław Sokołowski, referenced earlier: “[...] Clause 6 of the statute is of remarkable importance. It establishes an institute devoted to scientific research in forestry and dendrology in its widest sense, serving as a hub for focused academic and investigative efforts in these areas. In doing so, it has created a firm foundation for experimental forestry and dendrological research [...]” (Sokołowski 1924).

The commission was led by Professor Władysław Szafer of the Jagiellonian University (Fig. 6), as previously noted. It comprised several of the most distinguished natural scientists of the period, including Professors Włodzimierz Gorjaczkowski (Warsaw University of Life Sciences – SGGW), Jan Grochmalicki (University of Poznań), Piotr Hoser (the younger, also of SGGW), Bolesław Hryniewiecki (University of Warsaw), Aleksander Kozikowski (Faculty of Forestry, Lviv Polytechnic), Zygmunt Mokrzecki (SGGW), Julian Rafalski (University of Poznań), Stanisław and Marian Sokołowski (Jagiellonian University), and Szymon Wierdak (Lviv Polytechnic) (Wróblewski 1936).

Despite the conclusion of the commission’s work (which convened five sessions between 1928 and 1931), the formal establishment of the Institute was repeatedly delayed. However, as early as 1928, the Foundation’s financial statements already included allocations for the Institute of Tree and Forest Research (Report ... 1930). In the same year, the Foundation published its first scientific work funded by the “Kórnik Institutes” Foundation (Fig. 7), endorsed by the Institute of Tree and Forest Research; this was a monograph entitled On the Upper Limit of Forests in the Tatras (Chałupka 2005). The author of this monograph, Marian Sokołowski, also represented the Kórnik Foundation at the 7th Congress of the International Union of Forest Research Organisations (IUFRO) in 1929 (Matuszewski, Szymański 1992).

As an act of protest against the procrastination of the Foundation’s authorities, Professor Władysław Szafer tendered his resignation in 1929, stepping down both from his position as a member of the Foundation’s Board of Trustees and as Chair of the Commission (Fig. 8). Ultimately, the Board of Trustees, compelled by the report of the Audit Committee, adopted a resolution on 28 April 1933, under which the Institute for the Study of Trees and Forests was formally established with effect from 1 July of that year (Fig. 9) (Chałupka 2005). The proposed structure of the new Institute consisted of four departments: Dendrology and Pomology, Forest Biology, Forest Engineering and Technology, and Organisation and Public Engagement (Fig. 10). Detailed organisational statutes and research programmes were drawn up for each of the departments and have been preserved. The authors of these documents were as follows: for the Department of Dendrology and Pomology – Director A. Wróblewski and Professors P. Hoser and W. Gorjaczkowski (Appendix 1); for the Department of Forest Biology – Professor S. Sokołowski (Appendix 2); for the Department of Forest Engineering and Technology – Professor Julian Rafalski (Appendix 3); and for the Department of Organisation and Promotion – Professor J. Rafalski and Director Antoni Wróblewski (Appendix 4). The research programme drafts attached to this article reflect a notably modern approach and ambitious vision on the part of their authors. Unfortunately, due to various factors, primarily the financial difficulties faced by the Foundation, only the Department of Dendrology and Pomology was able to implement its scientific agenda (Białobok 1969). The department’s core areas of research, pursued by Wróblewski and his assistants (L. Szczęśniewska, Z. Łempicka, and T. Remiszewski), included the acclimatisation and selection of fruit and ornamental trees and shrubs, as well as the identification of suitable rootstocks for grafting (Białobok 1958).

From the very beginning, Antoni Wróblewski developed active collaborations with related scientific organisations and botanical gardens worldwide. He participated in scientific conferences and congresses both domestically and internationally, significantly enriching the collections of trees and shrubs in the Kórnik park, including poplars and birches.  Furthermore, Wróblewski initiated the creation of a dendrological museum, where he gathered numerous noteworthy specimens, and established a specialised library housing many important scientific publications. Supported by the Foundation, the journal Wiadomości z Ogrodów Kórnickich began publication in 1936 (Fig. 12) (Białobok 1946a).

The German invasion of Poland and the outbreak of World War II disrupted the activities of the Department of Dendrology and Pomology, as well as the overall progress of the Institute for the Study of Trees and Forests. Under the Reichsstiftung für Deutsche Ostforschung (Foundation for German Eastern Research), established by the occupying forces, the Kórnik facility was assigned tasks primarily focused on research into breeding for resistance to frost and drought. The Germans also relocated dendrological collections looted from occupied Russia to Kórnik, including a collection of varieties developed by the renowned Russian horticulturist Ivan Michurin (Boratyński et al. 1993). Until January 1942, when Antoni Wróblewski remained director under the supervision of Professor W. Gleisberg from the German-controlled University of Poznań, pre-war work proceeded in a relatively orderly fashion. However, in the following years of German administration, the tree and shrub collections suffered significant neglect and destructive exploitation. Despite working as a labourer until he died in 1944, Antoni Wróblewski, together with other Polish employees, carefully maintained inventories of plants, as well as records of collections and nurseries, thereby preserving them and enabling the swift resumption of organisational and scientific efforts following the war (Białobok 1946b).

On 1 March 1945, under the authority granted by the Polish Committee of National Liberation in Lublin, Engineer Stefan Białobok took over the leadership of the Institute for the Study of Trees and Forests (Fig. 13). He successfully prevented the destruction of trees and shrubs by a Red Army detachment stationed in the park by providing the unit’s commander with information about the Ivan Michurin collection (Boratyński et al. 1993).

A prior decree issued by the new communist authorities on 12 December 1944 resulted in the Kórnik Foundation losing its forests, which represented around 60% of its revenue; as a result, there were not enough funds even to cover the wages of the Institute’s employees. Despite these difficult circumstances, Stefan Białobok published the inaugural issue of a new scientific journal, Pamiętnik Zakładu Badania Drzew i Lasu (Fig. 14), and began forming a team of researchers. By 1946, the team included Ewa Korczyńska and E. Czerniawski (Boratyński et al. 1993), while in April 1947, Kazimierz Browicz, a student at the Faculty of Agriculture and Forestry at the University of Poznań, joined (Zieliński 1997). Shortly afterwards, on 1 November 1947, another student from the same faculty, Władysław Bugała (1925–2008), who would later become director of the Institute of Dendrology at the Polish Academy of Sciences between 1980 and 1995, also joined (Przybylski 1997). Simultaneously, Stefan Białobok established the Institute’s first Scientific Council, which included Professors Wiktor Schramm and Konstanty Stecki from the University of Poznań, and Jan Słaski from the Jagiellonian University (Boratyński et al. 1993).

In 1952, the Institute experienced another organisational change when it became part of the newly established Polish Academy of Sciences, joining as one of the inaugural institutions within the Faculty of Biological Sciences. This development represented a significant milestone in the Institute’s history. From that time onwards, it had a secure financial basis for its research activities. A new laboratory building was erected, residential facilities were provided, and the scientific staff was substantially increased; by 1958, the Institute employed 23 scientific researchers (including 4 independent researchers) and 11 laboratory technicians (Białobok 1958). At that time, the Institute also included the Experimental Station for Field Afforestation in Turew, which had been directed by Dr Zdzisław Wilusz since 1951. During this period, the Institute also encompassed the Experimental Station for Field Afforestation in Turew, led by Dr Zdzisław Wilusz since 1951. Additionally, in 1958, the Institute acquired the ‘Zwierzyniec’ forest for experimental purposes, fulfilling a proposal originally made before the Second World War (Wróblewski 1928; Białobok 1958).

In the following years, the Institute experienced continuous organisational and scientific development, and in 1962 it was renamed the Institute of Dendrology and the Kórnik Arboretum of the Polish Academy of Sciences. At the initiative of the Institute’s deputy director, Professor Zdzisław Wilusz, and through collaboration with prominent Swedish forest geneticists—Professor Bertil Lundquist, Dr Olaf Langlet, and Dr Enar Andersson—there was a significant reorientation of research priorities in the late 1950s. The Institute’s research focus shifted primarily to genetics, seed biology, and the physiology of growth and development in forest trees, with studies on fruit trees being discontinued (Chałupka 2006). Research continued in areas such as variation and systematics, species introduction and acclimatisation, and the breeding of new tree and shrub cultivars. The high standard of research was recognised by an American scientific mission that visited Poland in 1964, the first such visit since the end of the Cold War. “Earlier this month, a four-member delegation of American scientists returned after touring Poland, examining its activities, and discussing potential exchange programmes. The delegation was led by Dr Robert E. Marshak, head of the Physics Department at the University of Rochester, renowned for organising international conferences on high-energy physics. [...] One member, Dr David R. Goddard, Provost of the University of Pennsylvania, was particularly impressed by the quality of tree breeding at the Kórnik Arboretum of the Polish Academy of Sciences near Poznań” (Sullivan 1964).

The Institute’s ability to endure the post-war turmoil and achieve stability during the 1950s can be attributed to the dedicated support of an eminent group of scholars who generously aided the development of the Kórnik research centre and the efforts of its director. Among the foremost figures was the Institute’s longstanding friend, Professor Władysław Szafer, together with his wife, Professor Janina Jentys-Szaferowa, as well as other members of the Scientific Council, including Professors Zygmunt Czubiński, Szczepan Pieniążek, Stanisław Tyszkiewicz, Adam Urbanek, and Władysław Węgorek.

Under the direction of Professor Stefan Białobok, the Institute became an important centre of fundamental research in Poland and internationally in the broad field of dendrology, understood at Kórnik according to Professor Stanisław Sokołowski’s definition as a comprehensive science of woody plants. Research findings have been published since 1955 in both Polish and English in the Institute’s journal, Arboretum Kórnickie (Fig. 16), as well as in various domestic and international scientific journals, including the American Journal of Botany, Botanical Journal of the Linnean Society, Botanical Review, Canadian Journal of Botany, European Journal of Forest Pathology, Journal of the Japanese Forest Tree Breeding Association, Notes from the Royal Botanical Garden, Nature, Physiologia Plantarum, Plant Physiology, Silvae Genetica, and the Yearbook of the International Dendrological Society (Korczyńska, Suszka 1972; Suszka 1977).

The history of the scientific institution in Kórnik and the research carried out there—continuously for over 80 years—stands as a testament, on the one hand, to the remarkable insight and foresight of Władysław Zamoyski and the group of distinguished scholars who drafted the statutes and research programmes for the new scientific establishment, and on the other, as a powerful expression of fidelity to the Founder’s original intentions. This dedication is embodied in the research focus of the Institute of Dendrology, Polish Academy of Sciences, as well as in its emblem, which draws inspiration from that of the former Department of Tree and Forest Research (Fig. 18).

Wstęp

Historyczny zarys problematyki postawionej w tytule obejmuje arbitralnie przyjęty okres od rozpoczęcia w 1933 r. oficjalnej działalności przez Zakład Badania Drzew i Lasu w ramach Fundacji „Zakłady Kórnickie” po rok 1969, kiedy Instytut zaprzestał rozpoczętej w 1958 r. selekcji indywidualnej drzew doborowych najważniejszych krajowych gatunków drzew leśnych, wykonywanej na zlecenie Lasów Państwowych.

Lata 1933 - 1939

Początek badań genetycznych w obecnym Instytucie Dendrologii PAN związany jest formalnie z datą 1 lipca 1933 r., kiedy to Kuratorium Fundacji „Zakłady Kórnickie”, wypełniając wolę Fundatora - Władysława hr. Zamoyskiego i postanowienia ustawy sejmowej z 30 lipca 1925 r., powołało do życia Zakład Badania Drzew i Lasu, w którego strukturze przewidziano cztery działy: Dendrologii i Pomologii, Biologii Lasu, Techniczno-Leśny oraz Organizacyjno-Propagandowy. Zachowały się szczegółowe programy badań dla trzech pierwszych działów naukowych, opracowane w latach 1927 - 1933 przez zespoły wybitnych polskich uczonych, a ich zakres obejmował praktycznie wszystkie dziedziny związane z leśnictwem. Z różnych powodów (przede wszystkim braku jedności poglądów wśród członków Kuratorium oraz sytuacji finansowej Fundacji) tylko Dział Dendrologii i Pomologii rozpoczął realizację swoich zadań, kontynuując zapoczątkowane już w latach 20. ubiegłego wieku badania naukowe w zakresie selekcji i hodowli nowych odmian drzew owocowych, ozdobnych i topól (Białobok 1969). W projekcie badań dla tego Działu, opracowanym przez Antoniego Wróblewskiego, Piotra Hosera i Włodzimierza Gorjaczkowskiego, znalazł się w punkcie 9 następujący temat: „Studia genetyczne nad odmianami, formami i rasami drzew i krzewów owocowych i ozdobnych, z uwzględnieniem (...) dziedziczenia cech mieszańców” (Archiwum ID PAN).

W niezwykle interesującym programie działalności Działu Biologii Lasu, opracowanym przez wybitnego leśnika polskiego prof. Stanisława Sokołowskiego, znalazł się także nowoczesny i dalekosiężny projekt badań genetycznych drzew leśnych. W części II tego programu umieszczono punkt A.2. z zadaniem badawczym: „Rasy klimatyczne i odmiany drzew leśnych, zmienność i dziedziczność cech, pochodzenie nasion, hodowla wartościowych ras”. Jak powiedziano wyżej, Dział Biologii Lasu nie rozpoczął, niestety, przewidzianych badań przed II wojną światową.

Okres powojenny do 1958 roku

W niezmienionej strukturze Zakład Badania Drzew i Lasu pod kierownictwem inż. Stefana Białoboka, podjął swą działalność bezpośrednio po wyzwoleniu Kórnika spod okupacji niemieckiej. Tematyka genetyczna pojawiła się w kórnickiej placówce w pierwszych latach powojennych przede wszystkim poprzez kontynuację badań zapoczątkowanych jeszcze przed II wojną światową. Szczególnie wiele prac genetycznych w tym okresie dotyczyło problematyki hodowli topól (kontrolowane krzyżowania międzysekcyjne, hodowla odmian odpornych na różne choroby, selekcja i wprowadzanie nowych odmian do tzw. doboru krajowego i uprawy na terenie całego kraju) (Białobok 1969).

Trudna sytuacja pierwszych lat powojennych (likwidacja Fundacji „Zakłady Kórnickie” i niepewność co do dalszego losu Zakładu) nie sprzyjała podejmowaniu nowych zagadnień badawczych. W 1952 roku sytuacja organizacyjna Zakładu ustabilizowała się i kórnicka placówka, już pod zmienioną nazwą Zakładu Dendrologii i Pomologii, znalazła się w strukturze nowo powstałej Polskiej Akademii Nauk. Od tego momentu Zakład zaczął się szybko rozwijać naukowo i organizacyjnie, podejmując wiele nowoczesnych tematów badawczych, w tym także z zakresu genetyki drzew leśnych (Białobok 1958). Inspiratorem podjęcia tych badań był dyrektor Zakładu, dr S. Białobok. Już 8 maja 1952 r. zorganizowano w Kórniku konferencję, podczas której dyskutowano tematykę metodyki badania ekotypów sosny zwyczajnej. Oprócz pracowników Zakładu w konferencji wzięli udział przedstawiciele innych ośrodków naukowych: prof. Zygmunt Czubiński, doc. Eugeniusz Ilmurzyński, doc. Wacław Krajski, doc. Maksymilian Kreutzinger, prof. Leon Mroczkiewicz, prof. Konstanty Stecki i prof. Stanisław Tyszkiewicz (Wilusz 1962). Przedmiotem dyskusji naukowców był opublikowany wcześniej w tym samym roku projekt badań ekotypów sosny zwyczajnej, w którym doc. Zdzisław Wilusz, także pracownik Zakładu Dendrologii i Pomologii PAN, postulował wybór drzewostanów o najlepszych cechach gospodarczych i wybór w ich obrębie drzew doborowych (Wilusz 1955). Kryteria selekcji proponowane w tym artykule uległy później znacznej modyfikacji po pierwszych doświadczeniach praktycznych i nawiązaniu osobistych kontaktów z genetykami szwedzkimi (Wilusz 1962).

Dzięki tym kontaktom, w 1958 roku przybył do Kórnika prof. Bertil Lundquist ze Szwecji i przeprowadził szkolenie w zakresie wyboru drzew doborowych, zapoznając także pracowników Zakładu z metodyką badań genetycznych drzew leśnych. Pierwsze drzewa doborowe w Polsce zostały wybrane według kryteriów szwedzkich przy udziale prof. Lundquista na terenie Puszczy Białowieskiej oraz na terenach podległych ówczesnym Okręgowym Zarządom Lasów Państwowych w Olsztynie, Poznaniu, Gdańsku i Krakowie.

Początek wyboru drzew doborowych

Zapoczątkowane w ten sposób w Polsce badania w zakresie selekcji indywidualnej drzew leśnych znalazły wkrótce swój formalny wyraz. Odpowiadając na postulat Zakładu Dendrologii i Pomologii PAN w Kórniku, Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego pismem z dnia 13 października 1958 r. (Nr G.M.-1-099/199/58) wyraziło Zakładowi zgodę na wybór drzew doborowych wszystkich gatunków rodzimych na całym terenie Lasów Państwowych. Powołując się na decyzję Ministerstwa, prof. dr S. Białobok skierował 27 października 1958 r. pismo do wszystkich Okręgowych Zarządów Lasów Państwowych z informacją o rozpoczęciu wyboru drzew jesienią tegoż roku i prośbą o pomoc w pracach terenowych (Archiwum ID PAN). Sprawa wyboru drzew doborowych stała się jednocześnie zadaniem naukowym Zakładu, bowiem na posiedzeniu w dniu 21 października 1958 r. Rada Naukowa Zakładu Dendrologii i Pomologii zatwierdziła temat badań pt. „Wybór drzew doborowych różnych gatunków w niektórych krainach klimatyczno-leśnych”. Cel podejmowanych badań określono następująco: „Ażeby zachować najlepsze osobniki drzew różnych rodzimych gatunków i form dla gospodarki narodowej, zachodzi pilna potrzeba wyboru ich i zabezpieczenia przed wycięciem. Drzewa te w niedalekiej przyszłości będą rozmnażane wegetatywnie, co da możność wykorzystania ich przez gospodarstwo leśne, a także będą ważnym obiektem badań naukowych” (Białobok i in. 1958).

Wcześniejsze prace nad kryteriami wyboru drzew (pierwszy projekt sporządził mgr J. Mackiewicz), zostały przedyskutowane najpierw w Zakładzie, a następnie, wraz z wzorem karty opisowej drzewa, poddane dyskusji publicznej (Archiwum ID PAN, Białobok i in. 1958). Krytyczne uwagi do metodyki opracowanej w Kórniku przedstawili wkrótce pracownicy Instytutu Badawczego Leśnictwa w Warszawie, co spowodowało dalsze udoskonalenie kryteriów wyboru drzew doborowych (Bernadzki i Chmielewski 1961).

Pod bezpośrednim kierownictwem doc. Z. Wilusza, kierownika Stacji Doświadczalnej w Turwi, należącej do Zakładu Dendrologii i Pomologii PAN w Kórniku, pracownicy Zakładu rozpoczęli systematyczny wybór drzew doborowych w 1959 r., kiedy to wybrano pierwszą grupę 381 osobników spośród osiemnastu krajowych gatunków drzew leśnych na terenie piętnastu Okręgowych Zarządów Lasów Państwowych. Ponadto do ewidencji Zakładu włączono 48 drzew świerka pospolitego, wybranych jesienią 1958 r. przez dr. Olafa Langleta i dr. Enara Anderssona (Białobok i Wilusz 1959). Wyboru i opisu drzew dokonywali bądź pracownicy Zakładu, bądź poinstruowani pracownicy administracji Lasów Państwowych; w tym drugim wypadku drzewa były później weryfikowane przez pracowników Zakładu (obok wymienionych już doc. Z. Wilusza i mgr. J. Mackiewicza, który zginął w 1960 r. w wypadku motocyklowym, wybierając drzewa doborowe na terenie OZLP Olsztyn, w pierwszym latach należeli do nich w różnych okresach m.in. doc. Zygmunt Pohl, inż. Tadeusz Jakuszewski, mgr Stanisław Tomczyk, mgr Anna Tomczyk, mgr Zbigniew Stecki, dr Tadeusz Przybylski, dr Maciej Giertych, mgr Elżbieta Siwek, dr inż. Andrzej Kosturkiewicz i mgr Henryk Chylarecki), którzy sporządzali także ich dokumentację (Archiwum ID PAN).

Wybierane drzewa doborowe otrzymywały sygnatury, np. K-01-17, gdzie litera K oznaczała drzewo mateczne, z którego uzyskiwano klon, czyli potomstwo wegetatywne jednego osobnika (leśnicy odczytywali natomiast tę literę jako drzewo „kórnickie”), w odróżnieniu od litery S, która oznaczała porcję nasion z określonego zbioru. Następująca po literze liczba dwucyfrowa oznaczała numer OZLP, a ostatnie dwie cyfry numer drzewa doborowego (Giertych 1989); do 1960 r. wybrano 505 drzew doborowych na terenie całego kraju (Wilusz i Jakuszewski 1961).

Równocześnie trwała dalsza dyskusja nad znaczeniem selekcji indywidualnej dla przyszłych badań i dla gospodarstwa leśnego. Ciekawa była sugestia prof. S. Białoboka wyrażona 4 lutego 1961 r. w liście do prof. Stanisława Tyszkiewicza, by zaniechać zrębów zupełnych w tych częściach kraju, gdzie wybrano najwięcej drzew doborowych, co wskazywało pośrednio na wysoką wartość genetyczną drzewostanów na tych obszarach. W liście tym prof. Białobok proponował także utworzenie Państwowego Rejestru Drzew Doborowych i Drzewostanów Nasiennych (Archiwum ID PAN).

Od momentu podjęcia problematyki wyboru drzew doborowych Zakład Dendrologii i Pomologii rozlegle promował tę akcję. Pracownicy Zakładu wygłaszali liczne referaty na różnych konferencjach i zebraniach, organizowali w Kórniku kilkudniowe kursy na temat podstaw genetyki drzew leśnych (w 1966 r. w takim kursie wzięli udział m.in. Lucjan Janson, Stanisław Bałut i Jerzy Staszkiewicz), kursy szczepień wiosennych i letnich, pokazy użytkowania drabiny segmentowej do zbioru materiału z drzew stojących, publikowali artykuły w prasie leśnej (Giertych 1965, 1966; Giertych i Przybylski 1965; Jakuszewski 1962, 1963a, 1963b; Przybylski 1965, 1966a, 1966b; Przybylski i Stecki 1963; Stecki 1964; Wilusz 1959, 1960). W 1961 r. odbyła się w Kórniku kolejna konferencja poświęcona perspektywom dalszych prac związanych z wyborem drzew doborowych, podczas której postulowano założenie archiwów klonów drzew doborowych i podjęcie badań genetyczno-hodowlanych (Archiwum ID PAN).

Pierwsze klonalne plantacje nasienne

W związku z wyborem drzew doborowych zaistniała konieczność zakładania klonalnych plantacji nasiennych. Pierwsze zrazy z drzew doborowych sosny zwyczajnej i świerka pospolitego zebrano i zaszczepiono na podkładkach w 1959 r., rozpoczynając w tym samym roku badania nad poszukiwaniem najlepszych metod i terminów szczepień, zarówno w szkółkach, jak i cieplarniach w Kórniku i Turwi (Wilusz i Jakuszewski 1961). Rok później grupę gatunków objętych szczepieniami powiększono o brzozę brodawkowatą, buka pospolitego, dąb szypułkowy, dąb bezszypułkowy i olszę czarną (Archiwum ID PAN).

Zbiór materiału z drzew stojących nastręczał różnego rodzaju trudności. Trzeba było opracować instrukcję obowiązującą pracowników zatrudnionych przy zbiorze zrazów, a także szyszek i nasion. Na wniosek Zakładu instrukcję taką opracował wojewódzki inspektor pracy w Poznaniu we współpracy z inspektorem BHP z OZLP w Poznaniu. Brakowało także odpowiedniego sprzętu, wykonano więc kilka drabin segmentowych o wysokości 30 m na wzór drabiny szwedzkiej otrzymanej przez Zakład w darze od prof. Lundquista w 1961 r. (Archiwum ID PAN, Wilusz 1962).

W 1963 r. w Zakładzie Dendrologii i Arboretum Kórnickim PAN (zmiana nazwy nastąpiła w końcu 1962 r.), rozpoczęto przygotowania powierzchni terenowych pod pierwsze plantacje nasienne w Kórniku we własnym Leśnictwie Doświadczalnym Zwierzyniec. Dysponowano w tym czasie prawie ośmioma tysiącami szczepów sześciu gatunków drzew leśnych: Alnus glutinosa, Fagus sylvatica, Quercus robur, Pinus sylvestris, Picea abies i Larix sp., z których w 1964 r. założono w Kórniku trzy pierwsze doświadczalne plantacje nasienne - sosny, modrzewia i jesionu (Białobok 1965). Plantacje sosny i jesionu zostały założone zgodnie z zasadami szwedzkimi, natomiast przy zakładaniu plantacji modrzewia zastosowano oryginalny, systematyczny układ rozmieszczenia klonów opracowany przez dr. M. Giertycha, stosowany później w całym świecie (według tego systemu założono także w Kórniku pierwszą plantację nasienną świerka w 1968 r.). System ten w Polsce nie znalazł jednak uznania. Z rekomendacji Instytutu Badawczego Leśnictwa zaczęto stosować w Lasach Państwowych pierwotne wzory szwedzkie (Giertych 1989).

W 1963 r. roku prof. S. Białobok i dr M. Giertych uczestniczyli w I Światowej Konsultacji FAO w Sztokholmie na temat „Genetyka drzew leśnych”. Taki sam tytuł nosiła ogólnopolska konferencja zorganizowana w Kórniku rok później. Trwały ciągłe dyskusje nad kryteriami wyboru drzew doborowych, co doprowadziło do opracowania i opublikowania w 1964 r. zmodyfikowanej, a jednocześnie uproszczonej karty opisowej drzewa wraz z instrukcją jej wypełniania (Giertych i in. 1964).

Badania z zakresu genetyki populacyjnej drzew

Rok 1963 przyniósł także poszerzenie problematyki genetycznej w Kórniku o nowe badania; założono pierwsze doświadczenie proweniencyjne z nasion dostarczonych przez prof. S. Tyszkiewicza z IBL, obejmujące osiem krajowych pochodzeń sosny zwyczajnej. Pierwsze doświadczenie proweniencyjne świerka powstało w Kórniku w 1964 r., także z nasion dostarczonych przez IBL. Tym samym pojawił się w Kórniku nowy kierunek badań - genetyka populacyjna (Białobok 1965, Giertych 1989).

Z własnych zbiorów nasion założono w Kórniku doświadczenie proweniencyjne sosny w 1967 r. (dr Tadeusz Przybylski) z udziałem trzydziestu krajowych i pięciu szwedzkich populacji w układzie losowym, w ośmiu powtórzeniach i czterech lokalizacjach na terenie kraju. W tym samym roku zebrano także owocostany i wysiano w szkółce nasiona olszy czarnej z 11 polskich populacji, przygotowując w ten sposób przyszłe doświadczenie nad zmiennością proweniencyjną tego gatunku (mgr Leon Mejnartowicz). W 1968 r. założono, podobne do sosnowego, doświadczenie świerkowe z nasion zebranych w 1964 r. z udziałem dwudziestu sześciu pochodzeń z Polski, pięciu ze Szwecji i dwu - z NRD, również w czterech lokalizacjach (Giertych 1989). W tym samym roku posadzono w Kórniku siewki dębu szypułkowego i bezszypułkowego w doświadczeniu proweniencyjnym obejmującym osiem polskich populacji tych gatunków (Białobok 1969). Równocześnie Zakład włączył się w międzynarodowe doświadczenie z daglezją, koordynowane przez IUFRO (International Union of Forest Research Organizations), obejmujące sto cztery populacje z naturalnego zasięgu tego gatunku (Białobok i Mejnartowicz 1970).

W zakresie zmienności proweniencyjnej w latach 1965-1966 badano w Zakładzie zróżnicowanie różnych cech szyszek świerka (dr H. Chylarecki) oraz żołędzi dębu (dr M. Giertych), stosując skomplikowane analizy statystyczne. Nowością w badaniach genetycznych Zakładu były zapoczątkowane w 1965 r. przez mgr. T. Jakuszewskiego krzyżówki kontrolowane w celu zbadania mechanizmu dziedziczenia cechy tzw. czeczotowatości drewna u brzozy karelskiej z Pienin; w tym samym roku podjęto także badania zmienności wewnątrzpopulacyjnej na pierwszej powierzchni z udziałem dziewięciu rodów sosny zwyczajnej z Dłużka (Białobok 1966). Obok zmienności genetycznej pod względem cech wzrostowych, w 1966 r. podjęto także badania zróżnicowania genetycznego cech fizjologicznych drzew leśnych (dr M. Giertych i mgr Henryk Fober).

Według opublikowanego sprawozdania z działalności naukowej Zakładu jego pracownicy wybrali do celów badań 1386 drzew doborowych (Białobok 1968). W następnym sprawozdaniu (za rok 1968) znajduje się jedynie wzmianka o kontynuowaniu wyboru drzew (Białobok 1969), a lista ewidencyjna z końca sierpnia 1969 r. pozwala ustalić ich liczbę na 1433 (Archiwum ID PAN). W końcu tego samego roku Rada Naukowa zatwierdziła nowy, wieloletni plan badań dla Zakładu Dendrologii i Arboretum Kórnickiego PAN z zakresu biologii drzew i krzewów, w którym problematyka systematycznego wyboru drzew doborowych dla lasów państwowych już się nie pojawia (Białobok 1969). Dalszych informacji na ten temat nie ma również w następnych sprawozdaniach z działalności naukowej Zakładu. Najprawdopodobniej właśnie latem 1969 r. zakończył się w Kórniku pewien wstępny etap badań genetycznych drzew leśnych, związany z zapoczątkowaniem selekcji indywidualnej (wyborem drzew doborowych), zakładaniem pierwszych klonalnych plantacji nasiennych oraz początkami selekcji populacyjnej i badaniami zmienności proweniencyjnej najważniejszych krajowych gatunków drzew leśnych. Kolejne lata i dziesięciolecia przyniosły pomysły nowych kierunków badań genetycznych drzew leśnych, trwających w Kórniku do dzisiaj. Zarówno w okresie omówionym powyżej, jak i w późniejszych dziesięcioleciach badania kórnickie dostarczyły i dostarczają nadal wielu informacji ważnych dla podstaw genetyki drzew leśnych i dla hodowli lasu, a równocześnie stanowią wyraźne nawiązanie do programu sformułowanego przez prof. S. Sokołowskiego w 1933 r.

Literatura

Bernadzki E., Chmielewski W. 1961. Uwagi do metody wyboru „Drzew doborowych” opracowanej przez Zakład Dendrologii i Pomologii PAN w Kórniku. Arbor. Kórnickie 5: 285 - 288.

Białobok S. 1958. Historia, stan i kierunki badawcze Zakładu Dendrologii i Pomologii PAN w Kórniku. Kosmos 7, s. A. Biologia, z. 2 (31): 231 - 239.

Białobok S. 1965. Sprawozdanie z działalności Zakładu Dendrologii i Arboretum Kórnickiego PAN za rok 1964. Arbor. Kórnickie 10: 309 - 315.

Białobok S. 1966. Sprawozdanie z działalności Zakładu Dendrologii i Arboretum Kórnickiego PAN za rok 1965. Arbor. Kórnickie 11: 307 - 311.

Białobok S. 1968. Sprawozdanie z działalności Zakładu Dendrologii i Arboretum Kórnickiego PAN za rok 1967. Arbor. Kórnickie 13: 323 - 329.

Białobok S. 1969. Problematyka naukowa Zakładu Dendrologii i Arboretum Kórnickiego na tle historycznym. Arbor. Kórnickie 14: 275 - 289.

Białobok S., Mejnartowicz L. 1970. Provenance differentiation among Douglas fir seedlings. Arbor. Kórnickie 15: 198 - 219.

Białobok S., Wilusz Z. 1959. Z działalności Zakładu. Sprawozdanie za 1959 r. z pracy nad wyborem „drzew doborowych”. Arbor. Kórnickie 4: 355 - 358.

Białobok S., Pohl Z., Wilusz Z. 1958. Z działalności Zakładu. Arbor. Kórnickie 3: 337 - 340.

Giertych M. 1965. Jak zaplanować plantację nasienną? Las Polski 2: 6 - 8.

Giertych M. 1966. Podyskutujmy o drzewostanach nasiennych. Las Polski 12: 6 - 7.

Giertych M. 1989. Prace z zakresu genetyki drzew leśnych w Instytucie Dendrologii PAN w Kórniku. Roczniki Akad. Roln. w Poznaniu 204: 5 - 10.

Giertych M., Przybylski T. 1965. Badania nad metodami szczepienia sosny i świerka. Arbor. Kórnickie 10: 184 - 192.

Giertych M., Jakuszewski T., Młynarczyk B., Przybylski T., Wilusz Z. 1964. Rozwój metodyki wyboru drzew doborowych. Arbor. Kórnickie 9: 283 - 287.

Jakuszewski T. 1962. Drabina do zbioru nasion z drzew stojących. Las Polski 20: 18 - 19.

Jakuszewski T. 1963. Plantacje nasienne. Las Polski 6: 9 - 11.

Jakuszewski T. 1963. Plantacje nasienne. Las Polski 7: 7 - 8.

Przybylski T. 1965. Pokaz szczepienia drzew leśnych w Kórniku. Las Polski 13-14: 36.

Przybylski T. 1966. Pokaz szczepienia drzew leśnych w Kórniku. Las Polski 12: 11.

Przybylski T. 1966. Dlaczego zakładamy plantacje nasienne ze szczepów? Las Polski 3: 10 - 11.

Przybylski T., Stecki Z. 1963. Perspektywy rozwoju plantacji nasiennych w Polsce. Las Polski 3: 15 - 16.

Stecki Z. 1964. Ocena drzew doborowych. Cele i możliwości. Las Polski 12: 3 - 5.

Wilusz Z., 1955. Projekt badań ekotypów sosny zwyczajnej. Ekologia Polska s. B, t. I, z. 1-2: 35 - 41.

Wilusz Z., 1959. Drzewa doborowe (Nowy kierunek zmierzający do podniesienia produkcyjności lasu). Las Polski 22: 6 - 8.

Wilusz Z., 1960. Czy plantacje nasienne są potrzebne? Las Polski 18: 15 - 17.

Wilusz Z. 1962. Dalsze postępy prac z zakresu wyboru „drzew doborowych”. Arbor. Kórnickie 7: 281 - 283.

Wilusz Z., Jakuszewski T. 1961. Rezultaty prac z zakresu wyboru „drzew doborowych” do 1960 r. Arbor . Kórnickie 6: 289 - 296.

Władysław Chałupka

Prof. Stefan Białobok (1909-1992)

Dnia 17 sierpnia 1992 r., w wieku 83 lat zmarł Profesor Stefan Białobok, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk, członek honorowy Polskiego Towarzystwa Botanicznego, były wieloletni dyrektor Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku.

Profesor dr Stefan Białobok urodził się 11 maja 1909 roku w Czernichowie koło Krakowa, gdzie Jego ojciec był nauczycielem ogrodnictwa w szkole rolniczej. W następnych latach rodzice Profesora przenieśli się do Puław i tu w Państwowym Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego (PINGW), w atmosferze twórczej pracy naukowej, kształtowały się Jego zamiłowania i przyszła pasja badawcza. W 1933 roku ukończył studia na Wydziale Ogrodniczym Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Pierwszą pracę na stanowisku asystenta rozpoczął w PINGW w Puławach, w Zakładzie Hodowli Drzew. Dzięki stypendium Funduszu Kultury Narodowej i PINGW, w 1933 roku wyjechał do Pruhonic koło Pragi celem dalszej specjalizacji w dziedzinie pomologii i dendrologii. Profesor Białobok we własnoręcznie napisanym życiorysie podkreśla, że "Szczególne znaczenie dla rozwoju moich dalszych zainteresowań miało zetknięcie się ze znanym dendrologiem Silva-Tarouca, założycielem wielkiego arboretum i znanych szkółek".

Po powrocie z Czechosłowacji Profesor Białobok nadal pracuje w Puławach, gdzie pod kierunkiem prof. drą L. Kaznowskiego rozpoczyna hodowlę drzew i krzewów ozdobnych oraz selekcję podkładek drzew owocowych. W 1935 roku wyjeżdża ponownie, tym razem do Niemiec, gdzie pracuje w Instytucie Sadownictwa w Berlinie-Dahlem pod kierownictwem prof. Kemmera oraz odbywa praktykę w Institut für Pflanzenernährungslehre und Bodenbiologie. W tym czasie przygotowuje pracę pt. Przyczynek do poznania wpływu zawartości składników pokarmowych w glebie na płodność i niepłodność odmian jabłoni Boskoop i Królowej Renet (Rocznik Nauk Ogrodniczych, t. III, Warszawa 1936). Z Niemiec prof. S. Białobok w 1936 roku wyjeżdża na miesiąc do Holandii i Belgii, zwiedzając między innymi znane stacje doświadczalne w Boskoop i w Wageningen. W tym samym roku przebywa trzy miesiące w Anglii i odbywa tam praktykę w stacji doświadczalnej w East Malling, zapoznając się z nowoczesnym doświadczalnictwem sadowniczym oraz z zasadami hodowli i selekcji podkładek drzew owocowych.

Po powrocie do kraju nadal pracuje w Zakładzie Hodowli Drzew PINGW. W 1936 roku wspólnie z ojcem Janem Biatobokiem, a pod kierunkiem A. Wróblewskiego z Kórnika, zajmuje się organizowaniem Zakładu Sadownictwa przy PINGW w Puławach. Uczestniczy również przy zakładaniu przez ojca w Sadłowicach koło Puław największej wówczas w Polsce kolekcji wierzb (głównie koszykarskich), obejmującej około 600 odmian i gatunków.

W 1938 roku prof. Białobok przenosi się do Poznania i obejmuje stanowisko nauczyciela sadownictwa i szkółkarstwa w Państwowej Szkole Ogrodniczej. Utrzymuje dalszą współpracę z A. Wróblewskim w zakresie selekcji podkładek drzew owocowych odpornych na mrozy. Pod kierunkiem prof. dra A. Wodziczki rozpoczyna przygotowania do pracy doktorskiej na temat rewizji systematyki rodzaju Ribes, jednakże wybuch wojny w 1939 roku ją przerywa. Do tego tematu prof. Białobok już więcej nie wraca.

Okres wojny Profesor spędza w Lublinie, pracując w ogrodach miejskich, a następnie w Końskich, gdzie był zatrudniony jako inspektor ogrodniczy. l marca 1945 roku przyjeżdża do Kórnika i obejmuje kierownictwo Zakładu Badania Drzew i Lasu oraz Ogrodów Kórnickich wraz z Arboretum. Całość wchodziła wówczas w skład Fundacji "Zakłady Kórnickie". Stanowisko to objął po śmierci Antoniego Wróblewskiego (1944 r.), z którym już wcześniej współpracował.

Z Kórnikiem Profesor Białobok związał się na stałe rozpoczynając organizowanie placówki naukowej - obecnego Instytutu Dendrologii PAN - od bardzo skromnych możliwości materialnych i personalnych (zatrudnionych było zaledwie kilku ogrodników-techników w szkółkach, brakowało laborantów, a także odpowiednich budynków). Istniały jednak bogate kolekcje drzew i krzewów, zgromadzone w Kórniku przez A. Wróblewskiego. Zorganizowanie nowoczesnej placówki naukowej wymagało przygotowania własnej kadry naukowej i stworzenia warunków do prowadzenia badań, a więc wybudowania pomieszczeń laboratoryjnych, domów mieszkalnych oraz zorganizowanie zaplecza gospodarczego, zapewniającego utrzymanie na odpowiednim poziomie kolekcji roślinnych i powierzchni doświadczalnych.

W maju 1947 roku Rada Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Uniwersytetu Poznańskiego przyznała prof. Białobokowi stopień doktora nauk ścisłych z dziedziny botaniki, a temat pracy doktorskiej, wykonanej pod kierownictwem prof. dra A. Wodziczki, brzmiał: Morfologia i anatomia zrośnięcia zrazu z podkładką niektórych gatunków i odmian z rodzaju Malus. Tytuł profesora nadzwyczajnego otrzymał prof. Białobok w 1954 roku, profesora zwyczajnego w 1970 roku, a w 1976 roku został wybrany członkiem rzeczywistym PAN.

Prof. Białobok od dawna interesował się genetyką drzew. Taki aspekt miały też badania nad topolami, którymi zajmował się w latach pięćdziesiątych. W Kórniku szczególnie szeroko rozwinięte zostały badania nad tym rodzajem drzew. Dotyczyły one nie tylko ich genetyki i selekcji, ale także naturalnej zmienności, systematyki, geograficznego rozmieszczenia oraz rozmnażania i uprawy. Na początku lat sześćdziesiątych prof. Białobok nawiązał bliski kontakt z wybitnymi genetykami szwedzkimi - profesorami B. Lindquistem i J. Gustaffssonem. Była to okazja, a zarazem impuls do bliższego zapoznania się z nowymi wówczas prądami w genetyce drzew leśnych. W Zakładzie Dendrologii i Arboretum Kórnickim (taką nazwę nosiła wówczas placówka kórnicka), poza pracami genetyczno-selekcyjnymi nad topolami, rozwijają się pierwsze w Polsce prace dotyczące genetyki sosny i świerka, a następnie innych drzew liściastych. Założone zostały plantacje doświadczalne i archiwa klonów rozmnożonych przez szczepienie tzw. drzew doborowych sosny, świerka, modrzewia, jesiona i innych gatunków. W latach następnych zostały rozwinięte w Kórniku badania zmienności genetycznej drzew za pomocą izoenzymów.

Właściwy kierunek rozwoju genetyki drzew widział prof. Białobok w ścisłym powiązaniu z fizjologią i dlatego równolegle z badaniami genetycznymi w kierowanej przez siebie placówce rozwinął prace z zakresu fizjologii roślin drzewiastych. Powstają pracownie: genetyki oraz fizjologii roślin drzewiastych. Za konieczne uznał rozwinięcie badań z dziedziny biologii nasion drzew i krzewów. Dzięki zbudowaniu pierwszego w Polsce fitotronu (w początku lat sześćdziesiątych) ten kierunek badań został rozwinięty, a następnie w Instytucie wyodrębniony w osobny Zakład, który dzisiaj jako jedyny w Polsce prowadzi badania nad spoczynkiem i kiełkowaniem nasion roślin drzewiastych.

Ważną dziedziną badań zainicjowanych w Instytucie Dendrologii przez prof. Białoboka jest wreszcie wpływ zanieczyszczeń przemysłowych na drzewa i krzewy. Także w tych badaniach Profesor zwrócił szczególną uwagę na procesy fizjologiczne rośliny pozostającej pod presją zanieczyszczeń przemysłowych powietrza i gleby. Powstaje oddzielny zakład odporności drzew na zanieczyszczenia przemysłowe, kierowany przez wiele lat bezpośrednio przez prof. Białoboka.

Prof. Białobok jest autorem lub współautorem ponad 200 prac naukowych, popularno-naukowych i podręczników. Wykaz prac był publikowany w Arboretum Kórnickim w tomach: 17 (1972), 22 (1977), 26 (1981), 28 (1988) oraz 37 (1992) i dlatego ich nie powtarzamy. Ponadto w tomie 25 tegoż czasopisma (1980), który jako rocznik jubileuszowy był poświęcony prof. Białobokowi, jest zamieszczona bibliografia Jego prac za lata 1933-1979.

W latach 1945-1980, kiedy sprawował funkcję dyrektora placówki kórnickiej prof. Białobok wielokrotnie podróżował. Między innymi w 1959 roku wyjechał do Chin, gdzie wraz z prof. drem A. Jasiewiczem z Instytutu Botaniki PAN w Krakowie odbył wyprawę dendrologiczną do północno-wschodniej części tego kraju, poprzez góry Tien-szan i Mały Czingan, a następnie w góry Tai-pai-szan, położone na południowy-zachód od Pekinu. Z podróży tej Profesor przywiózł cenne zbiory zielników oraz nasion (S. Białobok: Podróż dendrologiczną do Chin; Arb. Kórn. R. VI, 1961, 227-240).

Z krajów pozaeuropejskich odwiedził prof. Białobok jeszcze Japonię i Stany Zjednoczone. Brał udział w wielu międzynarodowych konferencjach i sympozjach, między innymi w kongresach poświęconych genetyce drzew - w Berlinie (1958), w Sztokholmie (1963) i w Nowosybirsku (1973). Na Międzynarodowym Kongresie Botanicznym, w ówczesnym Leningradzie (1975), pełnił funkcję wiceprzewodniczącego tegoż kongresu.

Organizowanie niemal od podstaw zakładu naukowego w Kórniku, który w 1975 roku otrzymał rangę instytutu, wymagało od Profesora w pierwszym rzędzie przygotowania odpowiedniej kadry pracowników naukowych. Temu zagadnieniu poświęcał zawsze szczególnie dużo uwagi i wysiłku. Wykształcił liczącą się w naukach przyrodniczych w Polsce kadrę zdolną do prowadzenia i rozwijania badań z dziedziny biologii roślin drzewiastych. Był promotorem wielu rozpraw doktorskich i recenzentem licznych rozpraw habilitacyjnych.

Działalność Profesora w zakresie wydawnictw naukowych zasługiwałaby na oddzielne omówienie. Z braku miejsca należy tu wspomnieć tylko, że był inicjatorem i wieloletnim redaktorem rocznika Arboretum Kórnickie, które nieprzerwanie ukazuje się od 1955 roku. Szczególne zasługi położył prof. Białobok przy wydawaniu serii monografii popularnonaukowych Nasze Drzewa Leśne, których był redaktorem. Monografie te cieszą się zasłużoną popularnością i uznaniem leśników oraz biologów interesujących się życiem drzew. Dotychczas ukazało się ich 14 tomów.

Prof. Białobok zajmował się również działalnością dydaktyczną. Zaczynał od wykładów sadownictwa i szkółkarstwa w Państwowej Szkole Ogrodniczej w Poznaniu (1938-1939 i 1945-1946). Wykładał encyklopedię uprawy drzew owocowych na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego (1946-1948), a następnie dendrologię w ówczesnej Wyższej Szkole Rolniczej w Poznaniu (1960-1966).

Działalność społeczna prof. Białoboka wyrażała się w czynnym uczestnictwie w wielu organizacjach naukowych w kraju i zagranicą. Był członkiem kilku towarzystw naukowych - między innymi Polskiego Towarzystwa Botanicznego (ostatnio członek honorowy PTB), Polskiego Naukowego Towarzystwa Leśnego, Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Komitetu Botanicznego PAN, Komitetu Ekologicznego PAN, Komitetu Nauk Leśnych PAN. Wiele lat był przewodniczącym Sekcji Dendrologicznej PTB, Sekcji Rolniczo-Leśnej PTPN, wiceprzewodniczącym Międzynarodowej Unii Dendrologicznej (International Dendrology Union), przewodniczącym grupy roboczej genetyki sosny zwyczajnej IUFRO (Międzynarodowa Unia Instytutów Leśnych). Trzy kadencje pełnił funkcję przewodniczącego Komitetu Botanicznego PAN. Był członkiem i przewodniczącym kilku rad naukowych, między innymi Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach, Instytutu Botaniki im. W. Szafera w Krakowie l Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku (przewodniczący).

Za swą pracę i działalność naukową oraz organizacyjną Prof. Białobok otrzymał liczne odznaczenia i nagrody. Między innymi: Krzyż Oficerski (1964) i Krzyż Komandorski (1972) Orderu Odrodzenia Polski, Honorową odznakę za zasługi dla woj. poznańskiego (1970), Medal Mikołaja Kopernika (1975), Medal Słowackiej Akademii Nauk (1973) za zasługi dla rozwoju nauk biologicznych. Prof. Białobok był członkiem - założycielem Kórnickiego Towarzystwa Kulturalnego, a ostatnio jego członkiem honorowym.

Śmierć prof. Białoboka jest dotkliwym ciosem i niepowetowaną stratą głównie dla Instytutu Dendrologii, który przez tyle lat z wielkim wysiłkiem, z pełnym zaangażowaniem i całkowitym oddaniem tworzył oraz kierował nim w niełatwych, a często w bardzo trudnych warunkach. Jest także ciosem dla nauki polskiej, a szczególnie dla polskiego leśnictwa, które właśnie dzisiaj śmiertelnie zagrożone, tak jak całe środowisko przyrodnicze, potrzebuje światłych umysłów i odważnych ludzi. Te dwie cechy łączył w sobie prof. Białobok i taki pozostanie w naszej pamięci.

WŁADYSŁAW BUGAŁA

Tekst ukazał się w "ARBORETUM KÓRNICKIM" (nr 37) w roku 1992.

Prof. Antoni Werner (1947-2008)

Dnia 22 października 2008 r., w wieku 61 lat odszedł od nas Profesor Antoni Werner, specjalista w zakresie fitopatologii roślin drzewiastych.

Anna Napierała-Filipiak

Prof. dr hab. Władysław Bugała - In memoriam

16 czerwca 2008 odszedł od nas Profesor dr. hab. Władysław Bugała, wieloletni dyrektor i przewodniczący Rady Naukowej Instytutu Dendrologii PAN, wybitny specjalista w dziedzinie dendrologii, wychowawca wielu pokoleń pracowników naukowych, członek Rad Naukowych Instytutu Botaniki PAN, Ogrodów Botanicznych w Poznaniu, Łodzi, Powsinie i Arboretum w Ślizowie, honorowy przewodniczący Sekcji Dendrologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego, odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Profesor Władysław Bugała urodził się 24 kwietnia 1924 roku w Bartkowicach, pow. Radomsko. Jeszcze w trakcie trwania studiów na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego, podjął z dniem 1 listopada 1947 roku pracę w ówczesnym Zakładzie Badania Drzew i Lasu Fundacji Kórnickiej. Odtąd Kórnik stał się dla Profesora miejscem na ziemi, w którym przyszło Mu przeżyć 61 lat. Z kórnicką placówką naukową związał Profesor całą swoją karierę naukową. W latach 1980 - 1995 pełnił funkcję jej dyrektora. W tym czasie, dzięki jego zabiegom, wybudowano m.in. drugi budynek Instytutu, unowocześniono infrastrukturę Arboretum, powiększono jego obszar o tereny na Zwierzyńcu. Po przejściu na emeryturę Profesor nadal bardzo aktywnie uczestniczył w życiu naukowym, pełniąc m.in. przez wiele lat funkcję przewodniczącego Rady Naukowej ID PAN.

Profesor Władysław Bugała należał z całą pewnością do najwybitniejszych specjalistów w dziedzinie dendrologii. Swą ogromną wiedzę przekazał następnym pokoleniom w licznych artykułach naukowych, rozdziałach w monografiach czy wielokrotnie wznawianych podręcznikach dla studentów i uczniów szkół ogrodniczych. Świadectwem pozycji naukowej Profesora było pełnienie przez niego wielu ważnych funkcji w organizacjach naukowych, radach naukowych innych placówek czy radach redakcyjnych różnych czasopism naukowych.

Prof. Bugała miał swoje pasje związane z przyrodą: myślistwo, pszczelarstwo, a nade wszystko chyba przydomowy ogródek, zawsze starannie uprawiony i pielęgnowany. Był człowiekiem skromnym, rzeczowym w wypowiedziach i konkretnym w działaniu, życzliwym i pomagającym innym.

Prof. Kazimierz Browicz (1925-2009)

10 czerwca 2009 roku zmarł Profesor Browicz - wieloletni pracownik Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku, wybitny specjalista w zakresie systematyki i geografii drzew i krzewów. Pracował w Instytucie Dendrologii niemal od chwili jego powstania. Był członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk.

Profesor Browicz urodził się 17 grudnia 1925 roku w Częstochowie. Do szkoły średniej zaczął uczęszczać w rodzinnym mieście, lecz po wybuchu wojny naukę kontynuował już na tajnych kompletach. W roku 1942, po aresztowaniu całej rodziny przez gestapo, zostaje zesłany na przymusowe roboty do Austrii, natomiast rodzice i siostra trafiają do obozów koncentracyjnych. Tylko siostra przeżyła uwięzienie; ojciec zginął w Majdanku, matka w Oświęcimiu. W roku 1943 udaje mu się zbiec z Austrii. Dociera do Warszawy, gdzie pod zmienionym nazwiskiem ukrywa się u rodziny. Pracuje w straży pożarnej, jednocześnie jako samouk kończy dwie ostatnie klasy liceum. W Warszawie przebywa do roku 1944, do wybuchu Powstania Warszawskiego. W powstaniu bierze czynny udział, a po jego upadku zostaje internowany w obozie przejściowym w Pruszkowie. Po ucieczce z obozu przedostaje się do rodzinnej Częstochowy i ukrywa się tutaj u znajomych do momentu wyzwolenia kraju.

W roku 1945 roku zdaje w Częstochowie maturę i wkrótce potem rozpoczyna studia wyższe na tzw. Kursach Akademickich w Częstochowie, na Wydziale Ogólno-Przyrodniczym. W tym samym roku dostaje się na studia na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu w Poznaniu. Kończy je w 1949, uzyskując dyplom magistra leśnictwa. Praca dyplomowa, zatytułowana "Pnącza w Arboretum Kórnickim", ukazała się w druku w roku 1952.

Pracę naukową rozpoczął Profesor Browicz w kwietniu 1947 roku, jeszcze jako student trzeciego roku. Został zatrudniony na stanowisku asystenta w Zakładzie Badania Drzew i Lasu Fundacji Kórnickiej. W Kórniku pracuje i mieszka do maja 1949 roku, do chwili ukończenia studiów. Ze względów zdrowotnych przenosi się do Poznania, podejmując pracę w Zakładzie Botaniki Ogólnej i Fitopatologii Uniwersytetu Poznańskiego na stanowisku zastępcy młodszego asystenta. We wrześniu tego samego roku zostaje mianowany młodszym asystentem, w roku 1950 starszym asystentem, a w 1951 adiunktem. Po przyłączeniu Wydziału Leśnego do Wyższej Szkoły Rolniczej pracuje nadal w Zakładzie Botaniki Leśnej, początkowo pod kierunkiem prof. L. Mroczkiewicza, a następnie dr. S. Kościelnego. W kwietniu 1956 roku podejmuje ponownie pracę w Kórniku w Zakładzie Dendrologii i Pomologii PAN. Z Zakładem tym, późniejszym Instytutem Dendrologii PAN, pozostaje związany do chwili przejścia na emeryturę w roku 1991.

Od momentu ponownego zatrudnienia w Kórniku Profesor Browicz bardzo szybko osiąga kolejne szczeble naukowej kariery. Tytuł doktora uzyskuje w 1959 roku na Wydziale Leśnym Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu, a stopień docenta w roku 1963 na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. W roku 1964 zostaje powołany na stanowisko docenta w Zakładzie Dendrologii PAN w Kórniku, a w 1965 zostaje kierownikiem Pracowni Systematyki i Geografii. W roku następnym mianowano go zastępcą dyrektora Zakładu Dendrologii do spraw naukowych. Tę funkcję pełni do roku 1973, a następnie w latach 1982-1991. Pracownią, a potem Zakładem Systematyki i Geografii, kieruje do roku 1991. W roku 1970 uzyskuje tytuł profesora nadzwyczajnego, w 1978 profesora zwyczajnego. W 1983 zostaje wybrany na członka korespondenta Polskiej Akademii Nauk, a na członka rzeczywistego PAN w roku 1998.

W działalności naukowej Profesora Browicza, związanej niemal wyłącznie z dendrologią, dają się wyróżnić trzy dość wyraźne etapy. W pierwszym z nich, od rozpoczęcia pracy w roku 1947 mniej więcej do roku 1960, zajmuje się on głównie zagadnieniami dotyczącymi introdukcji i aklimatyzacji obcych gatunków drzew i krzewów w Polsce. Liczne prace z tego zakresu, publikowane w większości w Roczniku Sekcji Dendrologicznej PTB, przyczyniły się w zasadniczy sposób do poznania tej grupy roślin, zwłaszcza na terenach zachodniej Polski. W tym okresie bierze udział w podjętych w Instytucie pracach mających na celu przygotowanie pierwszego w Polsce podręcznika dendrologii, który jako praca zbiorowa został wydany w 1955 roku. Podręcznik ten był przez ponad dwadzieścia lat podstawowym źródłem wiadomości o drzewach i krzewach uprawianych w Polsce.

Drugi etap obejmuje w przybliżeniu lata 1958-1970. W okresie tym powstają liczne prace związane głównie z systematyką i geograficznym rozmieszczeniem różnych gatunków drzew i krzewów występujących w stanie w dzikim. W okresie tym Profesor Browicz publikuje liczne opracowania na temat zmienności i występowania różnych taksonów w Polsce, rodzajów takich jak: Sorbus, Ligustrum, Daphne, Genista itd. Na szczególne podkreślenie zasługuje tutaj obszerne opracowanie polskich irg, będące rezultatem kilkuletnich, żmudnych badań terenowych, a zatytułowane "Gatunki z rodzaju Cotoneaster Ehrh. w Polsce". Na jego podstawie uzyskuje Profesor Browicz tytuł doktora.
Intensywne badania nad krajową dendroflorą zaowocowały publikowaniem w latach 1963-1982 "Atlasu Rozmieszczenia Drzew i Krzewów w Polsce" (w języku polskim, angielskim i rosyjskim). Przez szereg lat Profesor Browicz był redaktorem tego wydawnictwa i autorem większości zamieszczonych w nim map i tekstów.

Od początku lat sześćdziesiątych w pracach Profesora najwięcej miejsca zajmuje problematyka związana z obcymi gatunkami drzew i krzewów. Zaważyły na tym jego liczne wyjazdy zagraniczne, a zwłaszcza kilkumiesięczne pobyty w Instytucie Botaniki im. Komarowa w Leningradzie i w Royal Botanic Gardens w Kew w Wielkiej Brytanii. Na temat rozprawy habilitacyjnej wybiera niejasny pod względem taksonomicznym rodzaj Colutea. W roku 1963 ukazuje się monografia "The genus Colutea - a monograph", będąca wnikliwym studium systematyczno-ewolucyjnym. Kilka lat później pojawia się ogólnoświatowa monografia rodzaju Periploca, a także opracowania kilku monotypowych rodzajów takich jak Cionura, Eriolobus czy Malosorbus. Te monograficzne prace zyskują wysoką ocenę systematyków, toteż wkrótce Profesor Browicz zostaje zaproszony do współpracy z międzynarodowym wydawnictwem "Flora Europaea". Rezultatem są opublikowane w tym fundamentalnym dziele opracowania rodzajów: Cotoneaster, Colutea, Tilia i Lonicera.

Trzeci etap pracy naukowej Profesora Browicza trwał mniej więcej od roku 1968 i był on ściśle związany z florą drzewiastą południowo-zachodniej Azji i wschodniego Śródziemnomorza. Na takie ukierunkowanie badań miało wpływ nawiązanie współpracy z takimi wydawnictwami jak "Flora of Turkey", wydawanej w Edynburgu przez dra P. H. Davisa, "Flora Iranica" redagowanej przez prof. K. H. Rechingera w Wiedniu i "Mountain Flora of Greece" opracowywanej w Kopenhadze przez. prof. A. Strida. Na zaproszenie redaktorów tych flor Profesor Browicz opracował szereg rodzin i rodzajów obejmujących przede wszystkim drzewa i krzewy. Wśród botaników pracujących w południowo-zachodniej Azji i we wschodnim Śródziemnomorzu Profesor zdobył z czasem opinię najlepszego znawcy drzew i krzewów tego obszaru.

W trakcie współpracy z wyżej wymienionymi wydawnictwami Profesor Browicz uległ prawdziwej fascynacji florą południowo-zachodniej Azji i wschodniego Śródziemnomorza i niemal całkowicie związał z tym obszarem swą problematykę badawczą. Na tym obszarze, niezwykle interesującym i zarazem słabo poznanym pod względem przyrodniczym, prowadzone są w ostatnim czterdziestoleciu intensywne badania florystyczne, systematyczne i geograficzne. Prowadzą je liczne ośrodki naukowe na całym świecie, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, Austrii, Niemczech, Danii, Szwecji i Japonii. W Polsce, w Instytucie Dendrologii, w kierowanym przez siebie Zakładzie Systematyki i Geografii, Profesor Browicz utworzył nieformalne centrum badań systematyczno-chorologicznych nad drzewami i krzewami południowo-zachodniej Azji i wschodniego Śródziemnomorza. W Kórniku zgromadził bogatą literaturę dotyczącą tego obszaru, bardzo liczne mapy, a także liczący się w Europie zielnik. W trakcie bardzo licznych wizyt w zielnikach niemal wszystkich większych ośrodków botanicznych Europy, Profesor zebrał wyjątkowo bogate dane dotyczące rozmieszczenia poszczególnych gatunków drzew i krzewów rosnących w interesującym go rejonie. Chorologia drzew i krzewów tego rozległego obszaru rozciągającego się od Grecji po Pakistan i Kaszmir staje się z czasem prawdziwą pasją Profesora. Te zainteresowania zaowocowały opracowaniem atlasu "Chorology of trees and shrubs in South-West Asia and adjacent regions". Zamysł ten mógł Profesor Browicz zrealizować m.in. dzięki dwóm pięcioletnim grantom uzyskanym z US Department of Agriculture (Forest Service). Umożliwiły one studia zielnikowe i biblioteczne we wszystkich większych europejskich instytucjach botanicznych, a także zorganizowanie wielu wypraw terenowych do Turcji, Iranu, Pakistanu, Izraela, Grecji i na Cypr. W sumie, w jedenastu tomach atlasu, który ukazywał się w latach 1982-1996, opracowane zostały mapy punktowe 525 gatunków drzew i krzewów występujących na obszarze południowo-zachodniej Azji i w Grecji. Ukazał się też tom zawierający analizę geobotaniczną omawianego obszaru.

Krajem szczególnie często odwiedzanym przez Profesora Browicza była Grecja. Zorganizował tam kilkanaście wypraw terenowych, których celem było dokładne poznanie greckich drzew i krzewów oraz ich geograficznego rozmieszczenia. Zorganizowanie tych wyjazdów było możliwe dzięki nawiązaniu współpracy z Muzeum Historii Naturalnej w Kifissia koło Aten, które w znacznym stopniu je finansowało. Budżet tych wypraw był jednak z reguły skromny i tylko wyjątkowo było możliwe wykorzystanie instytutowego auta. Znaczna część wypraw polegała na pieszych wędrówkach z plecakami, z niezbędnym sprzętem do zbioru roślin oraz do organizowania noclegów sposobem kempingowym. Podczas większości wyjazdów terenowych towarzyszyliśmy Profesorowi my, jego asystenci, jeśli jednak nie było to możliwe, Profesor nie wahał się wyjechać sam.

Szczególne zainteresowanie Profesora Browicza Grecją zaowocowało licznymi opracowaniami na temat systematyki i geografii greckich drzew i krzewów, a przede wszystkim inicjatywą opracowania atlasu "Chorology of trees and shrubs in Greece". Pierwsze kserograficzne jego wydanie, obejmujące punktowe mapy rozmieszczenia 200 gatunków, zostało opublikowane w 1990 roku, drugie, znacznie poszerzone, z 270 mapami, ukazało się w roku 1992.

W trakcie obcowania z Profesorem Browiczem uderzał entuzjazm, z jakim potrafił dyskutować o roślinach. Cieszył go każdy nowo poznany gatunek, a nawet stanowisko, które mogło w jakiś sposób uzupełnić opracowywane przez niego mapy. Podczas niejednej wyprawy, po rozdzieleniu się w terenie, zdarzało się, że po powrocie do miejsca postoju chwaliliśmy się jakąś znalezioną przez nas interesującą rośliną. Profesor z reguły mocno ubolewał, że sam nie widział jej na "swym" miejscu i niejednokrotnie musieliśmy go kawał drogi na to miejsce prowadzić. Bardzo dbał o to, aby każdy wyjazd terenowy został podsumowany w formie przynajmniej jednej publikacji prezentującej zebrane materiały. Zdaniem Profesora Browicza publikacje stanowią najlepszy dowód na to, że pieniądze uzyskane na wyprawę zostały właściwie wykorzystane. Z każdej wyprawy wracaliśmy nie tylko z bogatymi zbiorami zielnikowymi, dokumentacją fotograficzną, ale i z projektami przyszłych opracowań.

Bogaty dorobek naukowy Profesora obejmuje 265 publikacji, w tym 225 opracowań oryginalnych oraz 5 książek. W swych opracowaniach systematycznych opisał Profesor Browicz blisko 90 nowych dla nauki taksonów, w tym 2 nowe rodzaje, Cyprinia i Malosorbus; dokonał również około 60 zmian w nazewnictwie różnych taksonów. Dowodem uznania dla Profesora Browicza ze strony botaników zajmujących się florą południowo-zachodniej Azji i Grecji było poświęcenie mu kilku nowych dla nauki taksonów: Pyrus browiczii, gruszy opisanej z Kaukazu przez J. I. Mulkidshaniana z Instytutu Botaniki w Erewaniu, Amygdalus browiczii, migdała znalezionego w Iranie przez H. Freitaga z Uniwersytetu w Getyndze, brzozy - Betula browiczii, występującej w Turcji i opublikowanej przez A. Günera z Uniwersytetu Hacattepe w Ankarze, głogu Crataegus ×browicziana, opisanego również z Turcji przez K. I. Christensena z Uniwersytetu w Kopenhadze, tureckiej irgi Cotoneaster browiczii opisanej przez J. Fryer z Anglii i B. Hylmö ze Szwecji oraz Micromeria browiczii, gatunku opisanego z Grecji przeze mnie i K. Tan z Uniwersytetu w Kopenhadze.

W Zakładzie Systematyki i Geografii, który Profesor Browicz zorganizował i którym przez wiele lat kierował, pracowali do niedawna niemal wyłącznie jego uczniowie. Wypromował tu troje doktorów, opiekował się trzema prowadzonymi w Zakładzie przewodami habilitacyjnymi, a dwóch z jego uczniów uzyskało tytuł profesora. Zainteresowanie Profesora dla flory południowo-zachodniej Azji i Grecji udzieliło się w dużym stopniu i jego współpracownikom, toteż prace związane z tym obszarem są po Jego odejściu z Zakładu kontynuowane.

Po przejściu na emeryturę w roku 1991 Profesor Browicz poświęcił się całkowicie pasjonującym go zagadnieniom chorologicznym. Opublikował ponad 30 prac, w tym 2 ostatnie tomy atlasu "Chorology of trees and shrubs of South-West Asia and adjacent regions", suplement do tego atlasu i geobotaniczną analizę obszaru południowo-zachodniej Azji i wschodniego Śródziemnomorza. Profesor pracował głównie w domu w Poznaniu, co umożliwiała mu wyjątkowo bogata własna biblioteka, w której zgromadził wiele cennych pozycji, często gdzie indziej w kraju niedostępnych. Obok dendrologii i filatelistyki (znaczki o tematyce roślinnej), książki związane z dendrologią stanowiły główne hobby Profesora.

Blisko 50 lat, bo od roku 1948 należał Profesor Browicz do Polskiego Towarzystwa Botanicznego, przy czym przez kilkanaście lat był sekretarzem Sekcji Dendrologicznej. Od roku 1959 był członkiem International Dendrology Society, a od 1975 członkiem OPTIMA - Organization for Phyto-Taxonomic Investigation of the Mediterranean Area. Od 1974 roku był członkiem Komitetu Botaniki PAN, w latach 1981-1987 pełnił funkcję przewodniczącego tego komitetu. Od roku 1985 był honorowym członkiem Czechosłowackiego Towarzystwa Botanicznego, a od 2001 roku członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Wielokrotnie, przy różnych okazjach referował prowadzone przez siebie badania oraz relacjonował swe zagraniczne podróże. Szczególnie często opowiadał o wyprawach dendrologicznych do Grecji i Azji. Relacje te, ilustrowane bogato przezroczami, cieszyły się zawsze wyjątkowo dużym zainteresowaniem.

Za swą działalność naukową Profesor Browicz nagrodzony był dwukrotnie nagrodą Sekretarza Naukowego PAN (1979, 1982), a także uhonorowany międzynarodową nagrodą przyznawaną przez US Department of Agriculture (Forest Service) - International Honor Award for outstanding contribution to the world's knowledge of woody plants (1991). W roku 2001 uzyskał nagrodę premiera za opracowanie wspomnianej wyżej kilkunastotomowej "Chorologii", a w 1998 medal im. W. Szafera. Otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1969), Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1986) oraz Medal XXV-lecia Polskiej Akademii Nauk (1984).

W ostatnich latach poważne problemy ze zdrowiem uniemożliwiły Profesorowi zajmowanie się jego ulubioną dendrologią. Został pochowany w Poznaniu na cmentarzu parafialnym przy ulicy Nowina na Jeżycach.

Jerzy Zieliński

Prof. dr hab. Tadeusz Przybylski - In memoriam

Instytut Dendrologii Polskiej Akademii Nauk w Kórniku pożegnał 26 kwietnia 2010 r. prof. dr. hab. Tadeusza Przybylskiego. Dla wielu z nas był przyjacielem, dla wielu kolegą, zaś dla większości z nas przełożonym, jako czwarty dyrektor w ciągu 77-letniej historii naszego Instytutu.

Prof. Tadeusz Przybylski urodził się w Jutrosinie 29 czerwca 1929 r. Należał do pokolenia, które dojrzewało do dorosłego życia w strasznych latach II wojny światowej. Wysiedlony przymusowo przez niemieckiego okupanta wraz z rodziną z rodzinnego miasta do Generalnej Guberni, ukończył siedmioklasową szkołę podstawową w Kraśniku. Dalszą naukę na poziomie średnim kontynuował na tajnych kompletach w Staniątkach pod Krakowem, gdzie w 1948 r. uzyskał maturę w Liceum Humanistycznym. Atmosfera nauczycielskiego domu rodzinnego, a później Liceum, dały mu na całe życie bardzo szerokie podstawy ogólne i uformowały jego na wskroś humanistyczną osobowość.

Po ukończeniu Liceum zapisał się na studia na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego, które ukończył w 1952 r. - już w Wyższej Szkole Rolniczej w Poznaniu. Jeszcze w czasie studiów na Uniwersytecie Poznańskim, został w 1950 roku młodszym asystentem w Katedrze Botaniki Ogólnej, kierowanej przez prof. Konstantego Steckiego. Potem, zgodnie z ówczesnym tokiem kariery naukowej, został asystentem i starszym asystentem tejże Katedry, już w ramach Wyższej Szkoły Rolniczej. W czasie studiów był także aktywnym członkiem Koła Leśników i zawsze z dumą pokazywał znaczek tej pięknej i zasłużonej organizacji.

Rok 1960 miał w życiorysie prof. Tadeusza Przybylskiego znaczenie przełomowe. Najpierw zmienia miejsce pracy i z dniem 1 października 1960 r. przechodzi do ówczesnego Zakład Dendrologii i Pomologii, potem Zakładu Dendrologii i Arboretum Kórnickiego PAN. To wydarzenie zbiegło się z zakończeniem kilkuletnich badań palinologicznych, które stały się podstawą jego rozprawy doktorskiej pt. "Późny glacjał w pradolinie toruńsko-eberswaldzkiej", obronionej 10 grudnia 1960 r. w Wyższej Szkole Rolniczej.

Powołany w lutym 1961 r. na stanowisko adiunkta, z inicjatywy prof. Stefana Białoboka rozpoczyna badania w nowej dla siebie i dla Zakładu dyscyplinie, jaką staje się wówczas w Polsce genetyka drzew leśnych. Odbywa w tym zakresie specjalistyczny staż naukowy w Szwecji, bierze udział w konferencjach i kongresach na Węgrzech i w innych krajach, gdzie wygłasza i publikuje swoje prace. Ułatwia mu to biegła znajomość języków niemieckiego i francuskiego, a także angielskiego i rosyjskiego.

Zdobyte doświadczenia przenosi do kraju. Przez kilka lat bierze udział w organizowaniu w Zakładzie Dendrologii szkoleń dla leśników z zakresu metodyki wybory tzw. drzew doborowych, uczy, jak szczepić drzewa leśne, prowadzi szeroko zakrojone badania własne nad zmiennością genetyczną sosny zwyczajnej w Polsce. Zwieńczeniem tych badań stanie się rozprawa pt. "Zmienność sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) polskich proweniencji", na podstawie której habilitował się w 1972 roku.

Tymczasem przychodzi rok 1975, a z nim kolejna zmiana w życiu naukowym prof. Tadeusza Przybylskiego. W tym miejscu warto jednak wrócić do roku 1960, kiedy Profesor aplikował o pracę w Kórniku. W jego podaniu znalazł się wówczas następujący motyw zmiany miejsca pracy: „ze względu na przeciążenie pracą dydaktyczną". A jednak to właśnie dydaktyka, przed którą Profesor tak uciekał, upomniała się o Niego w 1975 roku, kiedy przeszedł z Kórnika na Wydział Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. W ten sposób do 10 lat pracy naukowej i dydaktycznej w Poznaniu Profesor dołożył kolejne 16 lat, które spędził w Katowicach. Dydaktyczne osiągnięcia tych lat są imponujące: 16 wypromowanych doktorów i ponad 50 magistrów! Na Uniwersytecie Śląskim Profesor zaangażował się także głęboko w kolejną dyscyplinę naukową - ekologię, w szczególnie ważnym wówczas aspekcie wpływu zanieczyszczeń przemysłowych na środowisko.

Poza badaniami naukowymi Profesor Przybylski włączał się bardzo aktywnie w działalność organizacyjną na macierzystym Wydziale, gdzie pełnił w ciągu 16 lat różne funkcje: Kierownika Zakładu Ekologii Roślin, Kierownika Katedry Ekologii, Dyrektora Instytutu Botaniki i Prodziekana Wydziału. Działał też bardzo aktywnie jako przewodniczący Śląskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Botanicznego, współorganizator i przewodniczący Polskiego Klubu Ekologicznego, Koło Katowice oraz przewodniczący Komisji Ochrony Środowiska Polskiej Akademii Nauk, Oddział Katowice.

Lata 1984-1986 spędził na kontrakcie w Algierze, gdzie wykładał ekologię na w Wyższej Szkole Rolniczej w Algierii, pełniąc także funkcje opiekuna kilku prac dyplomowych. Po 15 latach, w lipcu 1990 r., Profesor wrócił do Kórnika - tym razem już do Instytutu Dendrologii, najpierw na pół etatu, a po roku, w czerwcu 1991 r., już w pełnym wymiarze jako wicedyrektor do spraw naukowych.

Po przejściu prof. Władysława Bugały na emeryturę prof. Przybylski został wybrany przez Radę Naukową, a następnie mianowany dyrektorem Instytutu Dendrologii z dniem 1 stycznia 1996 r.; pełnił tę funkcję do końca 1998 roku. Później przez rok kierował Pracownią Selekcji i Hodowli, a po przejściu na emeryturę był zatrudniony w Instytucie w części etatu przez kolejny, 2000 rok.

To bardzo skrócony przebieg kariery naukowej Prof. Tadeusza Przybylskiego. Ktoś z pewnością doda w przyszłości do tego zarysu bardzo wiele kolejnych wydarzeń, tutaj pominiętych, ktoś sporządzi bogatą, pełną listę publikacji, opisze Jego osiągnięcia dydaktyczne i bogatą działalność organizacyjną. Nie można jednak zakończyć tego wspomnienia bez choćby kilku słów charakteryzujących osobowość Profesora Tadeusza Przybylskiego. Miał on swoje zasady życiowe i poglądy, których nie ukrywał, ale też nigdy nikomu ich nie narzucał. Zawsze chętny do dyskusji i koleżeński, zawsze uśmiechnięty, życzliwy i skory do pomocy nie tylko młodszym kolegom z Instytutu, ale także wielu innym osobom, szukającym u Niego wsparcia w różnorodnych sprawach i sytuacjach życiowych. I taki był do końca, w sposób dosłowny do ostatniej chwili swego tak tragicznie zakończonego życia. Takim też pozostanie w naszej pamięci.