Mój testament

Pragnąc gorąco, by wniosek o "Zakładach Kórnickich", który wspólnie z matką naszą przeprowadzić postanowiliśmy, stał się ustawą obowiązującą, na wypadek śmierci mojej, nim to się stanie, mianuję Wydział Związku Zamoyskich, zatwierdzony przez Namiestnictwo we Lwowie 26 X 1910 L. 13. 4. 694, wykonawcą tej mojej ostatniej woli, nakładając na niego obowiązek dołożenia wszelkich starań przy pomocy Jana Zamoyskiego z Trzebienia i Witolda Czartoryskiego z Pełkiń dla doprowadzenia do skutku wspomnianej ustawy o "Zakładach Kórnickich".

"Zakładom Kórnickim" zapisuję:

1. inwentarze żywe i martwe gospodarstwa domowego, rolnego, leśnego i administracji, znajdujące się na miejscu w chwili mojej śmierci.

2. bibliotekę i zbiory.

3. meble, obrazy olejne, miniatury Szydłowieckich, porcelanę artystyczną.

Reszta ruchomości, jak pamiątki po najbliższej rodzinie, akwarele, miniatury, archiwum rodzinne, srebra i tym podobne, są już nieograniczoną własnością Związku Zamoyskich, wyżej wspomnianego.

W razie gdyby starania o uchwalenie ustawy o "Zakładach Kórnickich" nie doprowadziły do skutku, zapisuję cały mój majątek ruchomy i nieruchomy wyżej wspomnianemu Związkowi Zamoyskich, nakładając nań obowiązki wymienione w projekcie ustawy o "Zakładach Kórnickich".

Kórnik, dnia 13 września 1924.

(-) Władysław Zamoyski

(-) Witold Czartoryski jako świadek

(-) Jan Zamoyski jako świadek

(-) Zofia z Zamoyskich Grocholska jako świadek

USTAWA z dnia 30 lipca 1925 r. o Zakładach Kórnickich

Dziennik Urzędowy z 1925 r., poz. 592

Art. 1. Jadwiga z Działyńskich Zamoyska, właścicielka w województwie poznańskiem, w powiecie poznańskim-zachodnim dóbr Trzebaw, karta 1, nieruchomości w Trzebawiu k. 12, 37, 47, w Starem Dymaczewie k. 92, w powiecie śremskim, dóbr Gądki k. 1 i nieruchomości, zapisanych w ks. wieczystej Dachowa w l. 24 i Bnin-Prowent w l. 3. w powiecie średzkim dóbr Babin tom I w l. 1, Bagrowo tom I w l. 1, Jarosławiec tom II w l. 1, Źrenica tom I w l. 1 i nieruchomości, zapisanych w ks. w. Januszewa tom I, w l. 16 i w ks. w. w Pławce w l. 12, i
        Władysław Zamoyski, właściciel w województwie poznańskiem, w powiecie śremskim, dóbr Biernatki tom I w. l. 3 nieruchomości zapisanych w ks. w. Bnin - Prowent tom I w. l. 1, 7, 11, 13 w ks. w. Bnin, tom II. w. l. 65, tom IV, w. l. 171, 172, 180, tom V, w. l. 209, 222, 225, 226, 244. w ks. w. Borówiec, tom I. w. l. 10, 14, tom II. w. l. 57, 87, Czmoń tom I, w l. 12, 16, Czmoniec tom II, w. l. 66, 81, Czołowo tom I, w. l. 20, Dziećmierowo tom I, w. l. 2, tom II, w. l. 41, Konarskie tom I, w. l. 26, obszaru dworskiego Kórnik tom I, w. l. 1, Kórnik tom I, w. l. 9 (Dziećmierowo dobra) nieruchomości w. ks. w. Kórnik tom I, w. l. 4, 11, tom III, w. l. 129, tom V, w. l. 219, 221, 223, 224, 225, 226, 227, tom VI, w. l. 252, tom VII, w. l. 307, tom VIII, w. l. 382, tom IX, w. l. 400, tom X, w. l. 421, Kromolice tom I, w. l. 5, Mieczowo tom II, w. l. 87, Pierzchno tom I w wykazie ob. dw. Kórnik, Prusinowo tom I, w. l. 2 (Kórnik), Skrzynki tom I, w. l. 19, Zwola tom I, w. l. 21, Zwoliniec tom I, w. l. 25, dóbr leżących w powiecie śremskim, ale zapisanych w hipotece poznańskiej Dachowa k. 1, Runowo k. 1, Szczodrzykowo k. 1, w powiecie średzkim, dóbr Bieganowo tom I, w. l. 1, Januszewo tom II, w. l. 1, Kijewo tom II, w. l. 1, nieruchomości w. ks. w. Kijewo tom I, w. l. 22, Mała Kępa tom I, w. l. 17, Zimino tom II, w. l. 1, Zmysłowo tom I, w. l. 9, w mieście Poznaniu domu 78 Rynek k. 501, a w województwie krakowskiem, w powiecie nowotarskim dóbr tabularnych Zakopane l. w. h. 765, Brzegi l. w. h. 749, Bukowina l. w. h. 737, Kościelisko l. w. h. 772, Zubsuche l. w. h. 730, Dębno l. w. h. 739, zapisanych w urzędzie ksiąg gruntowych sądu okręgowego w Nowym Sączu, oraz nieruchomości, zapisanych w sądzie powiatowym w ks. w. gminy Brzegi l. w. h. 281 w 8/16, 282 w 1/4, 283 w 1/8, 286, 289 w 1/16, 295 w 1/4, 302 w 4/5, 304, 317 w 2/3, 324 w 13/144, 407 w 98, 897/485, 600, 408 w 88, 629/243, 682, 412 w 1/4, 414 w 2/9, w ks. w. gminy Kościelisko l. w. h. 276, w 1/2, 282 w 167/288, 285, 286 w 9/965, 287 w 200/22485, 288 w 27/1480, 289 w 2/97, 323, 329, 330, 331 w 77/80, 332, 333, 334, 335, 336 w 133/160, 337, 338, w 3/4, 340, 341, 342 w 2/5, 343, 344 w 3/4, 346, 347, 348, 349 w 854, 489/2903040, 350 w 1/5, 351 w 1/2, 352, 353, 356 w 5/6, 357 w 209/288, 358, 360, 441, 442, 443 w 1/2, 444, 445, 454, 565, 598, w ks. w. gminy Bukowiny l. w. h. 507, 508 w 1/5, 638, 692 w ks. w. gminy Zakopane l. w. h. 527, 1123, 1294 w 11/285, 1304, 1443, 1448, 1724, 2058 w 11/15, 2178, 2374, 3047, 3065, 1706, 1756,
        - oddali Narodowi Polskiemu wszystkie swoje majątki nieruchome, które odtąd stanowić będą, pod Patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej i X. Prymasa, Arcybiskupa Gnieźnieńskiego i Poznańskiego, fundację niepodzielną pod nazwą "Zakłady Kórnickie" z siedzibą w Kórniku, która, wraz z przyszłemi darami i zapisami, jest przeznaczona wieczyście na cele, poniżej wymienione.
        Do części majątków fundacji, obciążonych hipotecznie, zasada niepozbywalności stosowana będzie od chwili umorzenia długów hipotecznych.

Art. 2. Cele:
        1) Utrzymanie i rozwój Szkoły Domowej Pracy Kobiet, założonej w Kórniku 24/VI 1882 r., wygnanej przez rząd pruski i przeniesionej do Lubowli na Spiżu, do Kalwarji Zebrzydowskiej, do Zakopanego w Bystre, wreszcie do Kuźnic 11/VI 1891 r. na zasadach, na których powstała i od przeszło czterdziestu lat rozwijała się mimo prześladowań i wydalań.
        2) Popieranie wychowania młodzieży męskiej, w duchu polskim i katolickim.
        3) Pomoc do nauk wyższych dla wyjątkowo zdolnych, zwrotna, gdy zarabiać będą.
        4) Utrzymanie zamku w Kórniku, ku pamięci tego, co Polska przecierpiała, jak się jej synowie Ojczyźnie zasłużyli, dla przechowywania i uczczenia pamięci najszlachetniejszych wśród obcych, którzy wobec Polski zasługi położyli, jej się w czasach prześladowań i najsroższych ucisków przyjaciółmi okazali.
        5) Utrzymanie Bibljoteki Kórnickiej, piecza nad jej wydawnictwami.
        6) Założenie i utrzymanie Zakładu badania, tak na stokach gór, jak i na równinach, wszystkiego, co wchodzi w zakres hodowli, życia, ochrony i należytego wyzyskania wszelkiego rodzaju drzew, tak w kraju istniejących, jak zagranicznych, mogących się krajowi zdać, leśnych, ogrodowych, użytkowych, owocowych i ozdobnych, ich drewna, owoców, liści, soków. Piecza nad ogrodami Kórnickiemi.
        7) Krzewienie w majątkach Zakładów Kórnickich wśród ludności wiedzy zawodowej rolniczej i zasad współdzielczości w duchu katolickim i narodowym.
        8) Uprzemysłowianie i podnoszenie wartości majątku Zakładów Kórnickich, przeprowadzanie meljoracji, na co Kuratorjum i Zarząd będą mieli wzgląd szczególny.

Art. 3. Władzą naczelną Zakładów Kórnickich jest Kuratorjum, do którego należą:
        X. Biskup Krakowski,
        Delegat Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego,
        dwaj Delegaci, zaproszeni na lat trzy przez Polską Akademję Umiejętności,
        dwaj Delegaci, zaproszeni na lat trzy przez Komitet Kasy im. Mianowskiego,
        Prezes i czterej członkowie Wydziału Związku Zamoyskich, założonego w Krakowie 1910 r. lub wybrani przez Wydział na ich miejsce, nie koniecznie członkowie Związku.
        Należeć do Kuratorjum może tylko Polak chrześcijanin.

Art. 4. Kuratorjum zbiera się raz do roku na posiedzenie zwyczajne, na którem, w głosowaniu tajnem większością głosowi wybiera na rok jeden swego prezesa i jego zastępcę. W razie równości głosów przy uchwałach prezes rozstrzyga. Posiedzenie nadzwyczajne zwołuje prezes, gdy tego potrzebę sam uzna, lub gdy tego zażąda czterech Kuratorów.

Art. 5. Kuratorjum wybiera Zarząd, złożony z trzech członków tak, by każdego roku następował wybór jednego członka ma lat trzy, i wyznacza wśród nich prezesa. Kuratorjum uchwala budżet, zatwierdza regulaminy poszczególnych Zakładów i mianuje Komisje rewizyjne.

Art. 6. Prezes Zarządu jest przestawicielem Zakładów Kórnickich na zewnątrz. Zarząd mianuje naczelnika, zarządzającego majątkiem Zakładów Kórnickich, oraz kierowników poszczególnych Zakładów i za ich działalność odpowiada przed Kuratorjum. Zarząd na przedstawienie naczelnika mianuje kierowników poszczególnych działów gospodarczych, buchaltera głównego, a na przedstawienie kierowników poszczególnych Zakładów mianuje ich pracowników.
        Zarząd przyjmuje dary i zapisy na rzecz Zakładów Kórnickich.

Art. 7. Zakłady Kórnickie utrzymywać będą własną Kasę Chorych; Kasę emerytalną i Kasę Ubezpieczeń utrzymywać mogą.

Art. 8. Gdyby która z osób lub instytucyj, wymienionych w składzie Kuratorjum, nie mogła spełniać nałożonych tą ustawą obowiązków, pozostali członkowie Kuratorjum powołają na ich miejsce inne osoby lub inne instytucje z ducha i zadań tamtym pokrewne.

Art. 9. Z czystych zysków 8% będzie oddawane Wydziałowi Związku Zamoyskich do jego rozporządzenia.

Art. 10. Wydziałowi Związku Zamoyskich służy prawo korzystania bezpłatnie z czterech pokojów w domu w Poznaniu 78, Rynek.

Art. 11. Zarząd Zakładów Kórnickich czuwać będzie nad utrzymaniem grobu zmarłego na wygnaniu w 1868 r. Jenerała Zamoyskiego w Montmorency pod Paryżem, grobu Marji Zamoyskiej w Hastings i grobów Działyńskich w Kórniku.

Art. 12. Pierwsze posiedzenie Kuratorjum zwoła Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Art. 13. Pierwszych Delegatów do Kuratorjum (art. 3) Polska Akademia Umiejętności zaprosi na rok jeden. Komitet Kasy im. Mianowskiego - na lat dwa.
        Następnie już delegaci wybierani będą na lat trzy.

Art. 14. Pierwszych trzech członków Zarządu zaprosi Wydział Związku Zamoyskich. Z tych co rok jeden przez losowanie ustąpi, a w jego miejsce nowego Kuratorjum powoła na lat trzy. Przez pierwsze trzy lata Zarząd co roku z pośród siebie wybiera prezesa.

Art. 15. Władysław i Marja Zamoyscy będą mieli prawo dożywotnie głosu doradczego w posiedzeniach Kuratorjum i Zarządu: prawo dożywotnie używania bezpłatnie obecnie przez nich zajmowanych w Kórniku i Zakopanem mieszkań ze światłem, opałem, usługą, żywienia się przy stole urzędników kawalerów w Kórniku i Zakopanem wraz z gośćmi, korzystania z trzech koni i wózków.
        Władysław i Marja Zamoyscy otrzymywać będą od Zakładów Kórnickich miesięcznie zgóry po sto centnarów metrycznych żyta wedle ich życzenia w naturze loco dworzec kolejowy, lub w gotówce po najwyższej cenie giełdy Poznańskiei pierwszego każdego miesiąca. Zakłady Kórnickie pokryją koszty leczenia w razie choroby i pogrzebów Władysława i Marji Zamoyskich jaknajskromniejszych.

Art. 16. Zakłady Kórnickie będą wypełniały zobowiązania przyjęte przez właścicieli przed zatwierdzeniem niniejszej ustawy.

Art. 17. Z mocy ustawy niniejszej prawo własności nieruchomości, wyliczonych w artykule 1, przepisane będzie na Zakłady Kórnickie bez pobrania podatku od spadków i darowizn.

Art. 18. Wykonanie niniejszej ustawy powierza się Ministrowi Wyznań Religjnych i Oświecenia Publicznego.

Art. 19. Ustawa obowiązuje z dniem jej ogłoszenia.

Wstęp

Ostatnie tygodnie życia Władysława hr. Zamoyskiego były dla niego bardzo trudne, a najważniejszym tego powodem była niepewność co do losów uczynionej fundacji, bowiem rząd RP zwlekał z przekazaniem do Sejmu projektu „Ustawy o Zakładach Kórnickich”. Cel, ku któremu zmierzał Zamoyski, zdawał się zagrożony. Wreszcie 1 października 1924 r. rząd RP skierował do Sejmu projekt ustawy o Fundacji. Wiadomość o tym dotarła do Kórnika 3 października, jednak kilkanaście godzin wcześniej, tego samego dnia o wpół do pierwszej w nocy, Władysław hr. Zamoyski, ostatni właściciel dóbr kórnickich i zakopiańskich, zakończył swe życie na Zamku Kórnickim ¹ .

Kim był Władysław Zamoyski? Przed II wojną światową pamiętano, iż był to magnat, który dorobek kilku pokoleń swej rodziny - Działyńskich i Zamoyskich, ofiarował Narodowi w formie fundacji, którą Sejm ostatecznie ustanowił 30 lipca 1925 r. mocą specjalnej ustawy; był to jedyny tego typu przypadek w Polsce. Po II wojnie światowej pamięć o Jego życiu i dokonaniach trwała lokalnie w Kórniku i Zakopanem, mimo rozwiązania fundacji przez władze komunistyczne w 1952 r. W nowej rzeczywistości nie było jednak miejsca na takich bohaterów narodowych jak Władysław hr. Zamoyski. W 1955 roku Miejska Rada Narodowa Zakopanego postanowiła znieść nazwę ul. Zamoyskiego, którą miasto uczciło Hrabiego jeszcze za jego życia w 1898 r. W stosownej uchwale argumentowano, iż „krwiopijca Zamoyski pozabierał majątki chłopom”. Na szczęście po usilnych protestach kilku osób, m.in. Zofii Radwańskiej-Paryskiej i Romana Brandstaettera, władze wycofały się z niefortunnego pomysłu ².

W ostatnich latach przywrócono tę wielką postać naszej narodowej historii. W 1994 r. staraniem Wielkopolskiego i Tatrzańskiego Parku Narodowego ustawiono na terenie tego pierwszego pamiątkowy głaz ku czci Władysława Zamoyskiego, upamiętniając 70. rocznicę Jego śmierci ³. W 2002 r. przypomniano zasługi Hrabiego dla odzyskania Morskiego Oka, stawiając pamiątkowy obelisk w 100. rocznicę wygranego procesu w Grazu, a w listopadzie 2003 r. Zakopane, z okazji 150. rocznicy urodzin Władysława Zamoyskiego, przypomniało Jego osobę i dzieło dwudniowymi uroczystościami, które udokumentowano piękną publikacją ⁴. W październiku 2004 r. oddały Zamoyskiemu hołd Kórnik i Poznań obchodami 80. rocznicy Jego śmierci.

 Szukając słów wprowadzenia do niniejszego opracowania, natknąłem się na tekst pióra Ignacego Szczerbowskiego. We wstępie do referatu wygłoszonego na pierwszym, trójzaborowym Ogólnym Zjeździe Polskich Leśników w Krakowie w 1907 r., ów jeden ze świetniejszych leśników polskich w zaborze austriackim tak pisał:

Przystępując do skreślenia obrazu stanu leśnictwa w tej części ziem Polski, którą Galicyą nazwano, nie podobna nie cofnąć się myślą w czasy dawniejsze i nie dotknąć choć przelotnie dziejów przedrozbiorowych. Ani przyroda, ani historya nie zna przeskoków; nieubłagany łańcuch przyczyn i skutków skłania do śledzenia go do najdalszych ogniw.
Mówiąc więc o cząstce naszych przesławnych ongiś borów, ulatuje myśl mimo woli wstecz - do całości. Chciałoby się jeszcze raz zobaczyć ten wspaniały obraz, kiedyto niebotyczne sosny, uchyliwszy wśród burzy czoła nad Bałtykiem, kłaniały się naszej ziemi nieprzerwaną falą - aż po Karpaty.
Pomimo zasiek, jakie ułożono z trzech stron na rubieży naszych puszcz, odczuwamy i dziś ich całość i wpływ na nasze losy. Stąd też rodzi się nieprzeparta chęć dowiedzenia się o tem, w jaki sposób utrzymywali przodkowie nasi ich świetność, jakimi zasadami gospodarstwa się kierowali i ile pozostawili ich ostatecznie następnym pokoleniom ⁵.

Warto więc po latach, jak niegdyś uczestnicy owego Zjazdu, odpowiedzieć choćby skrótowo, w jaki sposób jeden z największych Polaków, Władysław hr. Zamoyski, utrzymywał świetność swych lasów, jakimi zasadami gospodarstwa się kierował i co ze swego dziedzictwa pozostawił nam - współczesnym.

Władysław Zamoyski - właściciel lasów i ich gospodarz

Odziedziczywszy majątek po swym wuju Janie Działyńskim w 1880 r., stawał się Władysław Zamoyski także właścicielem znacznych połaci lasu, wcześniej dobrze urządzonego i prowadzonego przez wybitnego leśnika XIX i XX wieku - Józefa Rivolego, późniejszego współzałożyciela w 1919 r. Sekcji Leśnej na Wydziale Rolniczym Uniwersytetu Poznańskiego i jednego z trzech pierwszych doktorów honoris causa tej uczelni. Lasy Zamoyskiego obejmowały 4943 ha w dwóch oddzielnych kompleksach, co w stosunku do całej powierzchni dóbr kórnickich wynosiło 37,7%. Lasy kórnickie rosły na żyźniejszych siedliskach i były w lepszym stanie niż trzebawskie, w których dominowała sosna niskiej jakości (krzywe i sękate pnie) ⁶. Racjonalnie prowadzona gospodarka przynosiła właścicielowi spore dochody z tych lasów. Jednak to nie lasy kórnickie i trzebawskie zrosły się na trwałe w świadomości społecznej z postacią Władysława Zamoyskiego, lecz lasy tatrzańskie, nabyte przez Hrabiego dziewięć lat później.

W latach osiemdziesiątych XIX w. obszary leśne w dobrach zakopiańskich obejmowały 5462 ha, co stanowiło 90% areału całej posiadłości. Lasy te były niszczone rabunkową eksploatacją prowadzoną przez trzech kolejnych właścicieli: Ludwika Eichborna, bankiera z Berlina (1870-1881), Magnusa Peltza, kupca wrocławskiego (1881-1888) i Jakuba Goldfingera z Nowego Targu (1888-1889). Nadmierne wyręby spowodowały opanowanie drzewostanów przez szkodliwego owada - kornika drukarza. Pociągało to za sobą dalsze, intensywne zamieranie drzew, a w konsekwencji wylesienie znacznych połaci stoków tatrzańskich, co przyczyniło się walnie do wielkich szkód wyrządzonych przez powódź w 1884 r. ⁷

Raport specjalnej komisji tzw. władz krajowych uznał, iż lasy tatrzańskie skazane są wręcz na zagładę. Reagując na tę dramatyczną sytuację władze w Wiedniu nałożyły sekwestr rządowy na lasy zakopiańskie, należące w tym czasie do Magnusa Peltza. Wówczas to podniosły się w polskich kręgach głosy, że należy te lasy wykupić bądź na własność kraju, czyli Galicji, bądź Towarzystwa Tatrzańskiego, poprzez zgromadzenie potrzebnej sumy ze składek publicznych. Motywem tych działań była chęć uchronienia lasów tatrzańskich przed dalszym zniszczeniem oraz zachowanie ich ochronnej roli, a także walorów zdrowotnych i krajobrazowych ⁸.

W takiej sytuacji i o taki obiekt stanął w dniu 9 maja 1889 r. do wygranej licytacji Józef Rettinger, pełnomocnik Władysława Zamoyskiego. Trzeba przyznać, iż powszechne było wówczas przekonanie, że Zamoyski nabywa lasy tatrzańskie nie dla zysku, ale dla przejęcia ich w ręce polskie i ocalenia od zniszczenia. Dowiódł tego zresztą całą swoją działalnością w następnych latach. Zaraz po zakupie dóbr zakopiańskich Zamoyski zatrudnił leśniczych i utworzył straż leśną. To właśnie jeden z tych leśniczych, Władysław Bieńkowski, dał później znakomite świadectwo dalszej, zwycięskiej walki sądowej (i nie tylko!) Zamoyskiego z Węgrami (a właściwie z pruskim junkrem, księciem Hohenloe) o prawo do Morskiego Oka i okolicznych terenów leśnych ⁹.

Historyczną wagę przejęcia lasów tatrzańskich w polskie ręce docenili polscy leśnicy w Galicji i 17 września 1902 r., kilka dni po wygranym procesie przed trybunałem rozjemczym w Grazu, podczas XVIII Walnego Zgromadzenia Galicyjskiego Towarzystwa Leśnego w Zakopanem, nagrodzili Władysława Zamoyskiego godnością członka honorowego tegoż Towarzystwa ¹⁰. Cytowany wyżej Ignacy Szczerbowski pisał wówczas:

Kiedy lasy zakopiańskie, niszczone barbarzyńską ręką poprzednich właścicieli, bliskie były zagłady, odezwał się w całem społeczeństwie głos, nawołujący do wyrwania tego uroczego zakątka z rąk obcych...
Dobra te jednak były obciążone długami ponad wartość. Trzeba było wiele zaparcia i zapału, aby się na taki krok zdobyć. Tym właśnie wybawcą w potrzebie, przenoszącym społeczny i patriotyczny czyn nad korzyść osobistą - stał się hr. Władysław Zamoyski. Miłość do lasu i tatrzańskiej przyrody obudziła się w nim od dawna. W tak ważnej chwili nie zawahał się też, by kupić „wyniszczone lasy i nagie skały”. Te nagie skały stały się odtąd celem jego życia, a jak je ukochał i bronił - wiemy z walki o Morskie Oko.
Nie tylko jednak to walne zwycięstwo, jakie w tej sprawie odniósł, zjednało mu serca leśników. Z miłością lasu łączył on i prawdziwe zrozumienie jego potrzeb. Każdy postęp w dziedzinie leśnictwa był mu pożądany ¹¹.

 

Widać z tych słów wyraźnie, że u Władysława Zamoyskiego miłość do lasu nie miała charakteru romantycznego, ale łączyła się z trzeźwym zrozumieniem jego roli i potrzeby stosowania w nim nowoczesnych metod gospodarowania. Powyższa konstatacja znajduje także swe potwierdzenie w ówczesnej prasie. „Kurier Warszawski” w 1901 r. tak pisał o Władysławie Zamoyskim:

P[an] Potocki poluje na lwy w Afryce; p. Siemieński hoduje konie wyścigowe, p. Lanckoroński grzebie w starożytnościach Pamfilii, a on - wyswobadza lud z rąk żydowskich, organizuje spółki, sprowadza fabryki, daje chleb setkom ludzi, stwarza dobrobyt, buduje koleje, chroni lasy od zniszczenia ¹².

Podkreślenie w szerokiej charakterystyce działalności tego wielkiego Polaka, iż „chroni lasy przed zniszczeniem” jest świadectwem wrażenia, jakie wywierała na ówczesnej opinii publicznej mądra gospodarka leśna prowadzona przez Zamoyskiego w lasach tatrzańskich. Jakieś echo owego podziwu odnajdujemy także w polichromii Janusza Kotarbińskiego, zatytułowanej „Błogosławieni ubodzy duchem...”, a namalowanej dla kościoła Najświętszej Rodziny w Zakopanem, gdzie artysta umieścił postacie św. Franciszka z Asyżu, Władysława Zamoyskiego i br. Alberta Chmielowskiego na tle tatrzańskich świerków ¹³.

Nikt chyba w Galicji nie zdawał sobie jednak sprawy, jak wielka była rzeczywista cena owej miłości do lasu. Po nabyciu tych „wyniszczonych lasów i nagich skał” dość powszechnie mniemano o nadzwyczajnych „milionach”, którymi dysponował Zamoyski, dokonując tak nieopłacalnego interesu, podczas gdy w rzeczywistości musiał on na dużą skalę zadłużyć swoje dobra kórnickie. Pisała o tym Jadwiga Zamoyska, matka Władysława, do swej siostry Elżbiety Czartoryskiej, w miesiąc po słynnej licytacji:

Dobrze, że się uratowało ten polski klejnot; myślę, że z czasem odpłaci się Zakopane za to, co się uczyniło dla uratowania go, ale obecnie jest ono tylko wspaniałym kamieniem u szyi i trzeba będzie tęgo i żwawo pod wodę płynąć, ażeby z Zakopanem nie zatonąć. Nadzieja w Bogu, że pozwoli wybrnąć przyzwoicie ¹⁴.

A tymczasem obraz nabytych lasów był rzeczywiście zatrważający. Na setkach hektarów stały śniegołomy i wiatrołomy oraz leżały zgniłe resztki kloców i poobcinanych wierzchołków wraz z gałęziami ¹⁵. Edward Pauli w swym opisie lasów tatrzańskich z 1890 roku pisał:

Smutny obraz przedstawiają lasy [...], należące do dóbr Zakopanego, lecz Opatrzność zlitowała się nad niemi, darząc je takim właścicielem i opiekunem, jakim jest JW. hrabia Zamoyski, który wiele na to poświęcił, by ten najpiękniejszy zakątek ziemi polskiej z rąk niepowołanych wyrwać, zniszczeniu zapobiedz i naprawić to, co obcokrajowcy, dbający tylko o swą kieszeń, zniszczyli.
Wprawdzie dzieło odrodzenia idzie o wiele pomalej, aniżeli dzieło zniszczenia, lecz zawsze przyszłość tych lasów jest zabezpieczoną ¹⁶.

Z chwilą nabycia tych lasów przez nowego właściciela gospodarka w nich uległa zdecydowanej poprawie ¹⁷. Prof. Stanisław Sokołowski, wybitny naukowiec-leśnik i wieloletni doradca Zamoyskiego pisał:

[...] rozpoczęła się intenzywna praca nad urządzeniem i odnowieniem zniszczonych lasów, wprowadzono [...] racjonalną gospodarkę, której głównym hasłem było szanowanie lasu tatrzańskiego ¹⁸.

Najważniejsze było zwalczenie groźnego szkodnika owadziego - kornika drukarza. Jeden ze strażników leśnych wspomina, iż Zamoyski stale doglądał przebiegu tej walki o przetrwanie lasów tatrzańskich:

[...] hrabia za głowę się chwytał i rozpaczał, że smreki wciąż giną i giną ¹⁹.

Leśniczowie i robotnicy wykładali corocznie kilkanaście tysięcy tzw. drzew pułapkowych i usuwali drzewa uszkodzone przez owada. Do 1911 r. sytuacja została opanowana. Ponowny atak kornika nastąpił po okiściach śniegowych w 1911 i 1916 r., a także w 1920 r. Wincenty Szymborski w kwietniu tegoż roku pisał z Zakopanego do Zygmunta Celichowskiego:

Gdyby nie rozpaczliwe u nas stosunki aprowizacyjne i klęska kornika, nie kołatałbym do p. Doktora i nie zaprzątałbym mu drogiego czasu. Niestety, sprawa okropnie wygląda i każdego środka muszę próbować, aby ratować lasy od zupełnego zniszczenia i majątek od ruiny. ²⁰

Sprawa ówczesnej inwazji kornika wymagała rzeczywiście działań na wielką skalę, bowiem w czerwcu tegoż roku Szymborski zawarł umowę z wojskiem, które miało mu przekazać 300 jeńców bolszewickich do pracy przy zwalczaniu kornika i uporządkowaniu lasów tatrzańskich. ²¹

Walka z wszystkimi kolejnymi inwazjami (gradacjami) szkodnika była nadal bardzo intensywna. Kilkaset osób stale usuwało obumarłe lub ciężko uszkodzone drzewa, znów wykładano po kilkanaście tysięcy drzew pułapkowych rocznie. Ta walka o lasy została wygrana i w takich rozmiarach kornik już więcej przed II wojną światową w lasach tatrzańskich nie wystąpił ²².

Nadmierne wyręby w latach 1870 - 1889 pociągały jednak za sobą także inne klęski. Dotkliwe szkody wyrządzały wiatry halne. W 1902 wiatr przewrócił około 15000 drzew, a w 1925 aż 80000 drzew. Okiść i związane z tym śniegołomy w 1911 roku wystąpiły na powierzchni 3000 ha, a w 1916 r. - na 1000 ha. W 1911 r. zeszła także lawina w okolicach Wodogrzmotów Mickiewicza, która zniszczyła las w pasie o długości 250 m i szerokości 100 m. Trzykrotnie schodziły lawiny po zboczach Ornaku: w 1905, 1910 i 1932 r., niszcząc całkowicie las na długości 800 m i w pasie szerokości 80 m ²³.

Fatalny stan sanitarny, jak i liczne wymienione wyżej klęski, które nawiedzały lasy tatrzańskie Zamoyskiego sprawiły, iż prowadził On w nich przede wszystkim gospodarkę o charakterze ochronnym. Od samego początku wstrzymał wyręby w swoich lasach, by nie posuwać dalej wylesiania tatrzańskich stoków.

Mając olbrzymie lasy, kupował drewno do swej papierni, aby tylko nie zgrzeszyć przeciwko racjonalnej ochronie leśnej na obszarach własnych. I trzeba było dopiero takiej elementarnej niespodzianki, jak wyłamanie dwudziestu tysięcy drzew przez wiatr halny, aby hr. Zamoyski zdecydował się z własnego materjału fabrykować papier w Kuźnicach. ²⁴

Równocześnie ze zwalczaniem skutków klęsk żywiołowych, prowadził Zamoyski intensywne zalesienia, toteż powstałe w drzewostanach szkody z wolna ustępowały, a opustoszałe stoki pokrywały się młodym lasem. Materiał roślinny do zalesień pochodził z własnych szkółek i charakteryzował się znakomitą jakością, czego dowodem był Złoty Medal C.K. Ministerstwa Rolnictwa za sadzonki eksponowane na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie w 1894 r. ²⁵ A ponieważ i kłusownictwo zostało ograniczone przez straż leśną, postępowała więc także odbudowa zwierzostanu w Tatrach. Wszystko to sprawiło, iż okres ostatnich 10 lat XIX wieku uznano w sferach naukowych leśnych i przyrodniczych za przełomowy w dziejach ochrony przyrody Tatr. Te sukcesy Zamoyskiego w odbudowie lasów sprzężone były niejako z intensywną działalnością Towarzystwa Tatrzańskiego, szerzącego w społeczeństwie hasło przekształcenia Tatr w Park Narodowy. Prof. Stanisław Sokołowski wyraził ten powszechny postulat w swej publikacji z 1923 r. pt. „Tatry jako Park Narodowy” ²⁶.

Gdy patrzymy dziś na aktywną działalność Towarzystwa Tatrzańskiego przed I wojną światową na polu ochrony Tatr, trzeba sobie jasno uzmysłowić, że działo się to wszystko na prywatnym terenie Władysława Zamoyskiego, który dla takiej działalności nie tylko nie stawiał żadnych przeszkód, ale wręcz jej sprzyjał i popierał swym czynnym uczestnictwem w pracach Towarzystwa: w latach 1893-1907 był Zamoyski członkiem zarządu Towarzystwa Tatrzańskiego, a w 1901 r. został jego honorowym członkiem ²⁷. Ówczesna lwowska „Gazeta Narodowa” podkreślała otwartość właściciela Zakopane na wszelkie inicjatywy społeczne:

[...] pozwolił klimatyce na urządzenie parku w swym lesie, ułatwia letnikom spacery i wycieczki na całym obszarze swych dóbr, choć niemało stąd ponosi szkody [tylko ci, co znali namiętna pieczołowitość, z jaka zalesiał obnażone stoki górskie, są w stanie ocenić, jakim było dlań poświęceniem zostawić turystom swobodę krążenia po górach bez zastrzeżeń]. ²⁸

Dążenia Towarzystwa Tatrzańskiego i Władysława Zamoyskiego znalazły swój szczęśliwy finał dopiero po wielu latach. Lasy tatrzańskie, już jako własność Fundacji „Zakłady Kórnickie”, przeszły w 1933 r. z jej rąk na własność Lasów Państwowych i weszły najpierw w skład Parku Przyrody, utworzonego przez Ministra Rolnictwa w 1939 r. na terenach Lasów Państwowych, a następnie w skład Tatrzańskiego Parku Narodowego, utworzonego rozporządzeniem Rady Ministrów w 1954 r.; obecnie więcej niż połowa obszaru TPN to dawna własność Zamoyskiego ²⁹.

W Wielkopolsce część lasów Władysława Zamoyskiego (a później fundacyjnych) w ich kompleksie trzebawskim, znalazła się w 1933 r. w granicach jednego z rezerwatów częściowych, a później w granicach Wielkopolskiego Parku Narodowego ³⁰, utworzonego w 1957 r. Na obszarze lasów kompleksu kórnickiego gospodarowało najpierw Nadleśnictwo Kórnik, a po jego likwidacji w 1976 roku - Nadleśnictwo Babki.

Władysław Zamoyski - mecenas nauk leśnych

Drugim nurtem umiłowania lasów przez Władysława Zamoyskiego był jego mecenat dla nauk leśnych. Obok miłości do lasu, wyrażającej się w racjonalnym gospodarowaniu, ugruntowane było w świadomości Władysława Zamoyskiego zrozumienie dla konieczności podnoszenia poziomu wiedzy wśród leśników. Sprawa ta interesowała także poprzednich właścicieli Kórnika, hrabiów Tytusa i Jana Działyńskich. Już około 1860 roku zamierzali oni utworzyć w Kórniku polską szkołę leśną. Hr. Jan Działyński rozpoczął przygotowywanie kadry wykładowców dla tej szkoły, wysyłając na studia do Tharandtu i Eberswalde Józefa Rivolego i Filipa Skoraczewskiego. Udział Jana Działyńskiego w Powstaniu Styczniowym i ciążący na nim pruski wyrok śmierci, uniemożliwiły jednak realizację tych planów ³¹.

Zamoyski podjął tę sprawę w dobrach kórnickich, gdzie jego nadleśniczy Kazimierz Wojczyński zorganizował w 1908 r. pierwszy kurs szkoleniowy dla borowych. Czwarty taki kurs odbył się w dniach od 7 do 12 sierpnia 1911 r., a jednym z jego uczestników był sam Władysław Zamoyski, uczestnicząc we wszystkich zajęciach, ćwiczeniach i wycieczkach. Z pewnością chciał w ten sposób wzbogacić własną wiedzę, której potrzebował jako rzetelny właściciel, pilnie doglądający gospodarowania w swoich lasach. Kurs ten obejmował wykłady i ćwiczenia z botaniki leśnej, nauki o glebie, miernictwa, siewu i sadzenia drzew, użytkowania lasu, ochrony lasu i łowiectwa ³². Zapoczątkowane w 1908 r. fachowe szkolenia dla pracowników najniższego szczebla administracji leśnej trwały w Kórniku do 1930 r. ³³

Oprócz wspierania kształcenia leśnego, Zamoyski myślał o stworzeniu organizacyjnych warunków dla badań leśnych. Miał w swych rękach okazałe kompleksy leśne na nizinach i w górach, miał wreszcie wspaniałą bazę w postaci największej w Polsce kolekcji egzotycznych gatunków drzew i krzewów w Ogrodach Kórnickich, zgromadzonej przez Jana Działyńskiego ³⁴. Równolegle więc z krystalizowaniem się idei fundacji, rodził się kształt przyszłej placówki naukowej. Niewątpliwie pamiętał Zamoyski o swych obserwacjach z podróży do Stanów Zjednoczonych i Kanady w 1881 r., gdzie zwiedził m.in. słynne Arboretum Arnolda koło Bostonu, które powstało z prywatnej fundacji ³⁵. W 1884 r. uczestniczył Zamoyski w zjeździe lekarzy i przyrodników w Poznaniu, co zdaniem Bosackiego wiązało się z

[...] jego zainteresowaniami dendrologicznymi, z rozwojem parku kórnickiego jako placówki naukowo-badawczej. ³⁶

Impulsem bezpośrednim była informacja w czasopiśmie leśnym „Sylwan”, wskazana przez Wincentego Szymborskiego w 1905 r. ³⁷, mówiąca o założeniu naukowej stacji leśnej w Pensylwanii, dla której fundator oddał grunt, wybudował potrzebne budynki, wyposażył je w urządzenia badawcze i zapewnił fundusze na prowadzenie badań ³⁸.

Konsultował się Zamoyski w tej sprawie z wielu wybitnymi uczonymi - leśnikami i botanikami, a wśród nich z prof. prof. Stanisławem Sokołowskim, Władysławem Szaferem ³⁹ i Leonem Marchlewskim ⁴⁰. Na zadania planowanego przez siebie instytutu leśnego Zamoyski zamierzał przeznaczyć 100 000 zł rocznie (dla porównania przewidywał 125 000 dla Szkoły Domowej Pracy Kobiet, 60 000 na stypendia, 10 000 na kursy i 40 000 na muzeum i bibliotekę) ⁴¹. Widać więc, że leśny instytut naukowy miał w planach Zamoyskiego bardzo wysoką rangę i przewidywał on bardzo szeroki zakres jego działalności.

Punkt 6 w art. 2 ustawy o Fundacji „Zakłady Kórnickie” potwierdził wcześniejsze zamiary Fundatorów co do celów przyszłej placówki naukowej:

Założenie i utrzymanie Zakładu badania, tak na stokach gór, jak i na równinach, wszystkiego, co wchodzi w zakres hodowli życia, ochrony i należytego wyzyskania wszelkiego rodzaju drzew, tak w kraju istniejących, jak zagranicznych, mogących się krajowi zdać, leśnych, ogrodowych, użytkowych, owocowych i ozdobnych, ich drewna, owoców, liści, soków. Piecza nad ogrodami Kórnickimi ⁴².

Postanowienie to wzbudziło ogromne uznanie leśnych środowisk naukowych w kraju. Wspomniany już wcześniej prof. Stanisław Sokołowski pisał:

Dla leśnictwa ma punkt 6 statutu niepospolitą doniosłość. Powstanie bowiem zakład dla badań naukowych z działu leśnictwa i dendrologji, w najobszerniejszym znaczeniu, zakład, w którym ześrodkowaną będzie praca naukowa i badawcza z tej dziedziny. W ten sposób stworzona została realna podstawa dla doświadczalnictwa leśnego i dendrologicznego [...] ⁴³.

Zamiar Zamoyskiego został jednak zrealizowany dopiero dziewięć lat po jego śmierci. Na mocy decyzji Kuratorium Fundacji podjętej 28 kwietnia 1933 r. pod wpływem zdecydowanej postawy znakomitego polskiego botanika prof. Władysława Szafera, z dniem 1 lipca 1933 roku podjął działalność Zakład Badania Drzew i Lasu, a ściślej jego pierwszy z kilku planowanych - Dział Dendrologii i Pomologii ⁴⁴. Historia dalszych, trwających już ponad 70 lat dendrologicznych i leśnych badań naukowych w Kórniku, prowadzonych obecnie przez Instytut Dendrologii PAN, pozostaje dowodem wielkiej przenikliwości i dalekowzroczności Władysława Zamoyskiego, a także świadectwem wierności Jego zamierzeniom. Dzieje tych badań to jednak temat, wykraczający poza ramy niniejszego opracowania.

Zakończenie

Ukochał Władysław Zamoyski lasy, a szum drzew w Tatrzańskim i Wielkopolskim Parku Narodowym oraz badania Instytutu Dendrologii PAN są do dzisiaj materialnym dowodem tego ukochania. Ukochał też Zamoyski ludzi lasu, dla których nie był

[...] dziedzicem i panem, lecz ojcem, doradcą i przyjacielem, dzielił z nimi trudy i pracę, wzajem przez nich kochany i uwielbiany ⁴⁵.

I to oni, jego leśniczowie, trzymali straż honorową przy zwłokach swego pana na Zamku, a potem przenieśli trumnę na ramionach od zamkowych schodów do kórnickiej kolegiaty, gdzie okryły ją wieńce tatrzańskiej kosodrzewiny, przywiezione z Zakopanego ⁴⁶.

 W Bibliotece Kórnickiej PAN zachowało się „Rozporządzenie” wydane przez ówczesnego nadleśniczego kórnickiego Tadeusza Mejera w związku ze śmiercią Hrabiego:

[...] wiadomość ta głęboką żałością okryć musi dusze i serca nasze - tracimy bowiem w osobie zmarłego nie tylko najlepszego i wszędzie umiłowanego chlebodawcę - lecz przede wszystkim człowieka bez skazy, wielkiego charakteru i serca, a Matka Polska najlepszego ze swych synów - uosobienie Jej martyrologii. Pełen skromności dla siebie - a wielki w czynach dla drugich, majątek swój przekazując na cele dobroczynne - jasna i świetlana postać - po której pozostaje mocne i niezatarte wspomnienie. Najgłębsza cześć Jego pamięci. W związku z żałobą i obrzędami pośmiertnymi rozkazuję co następuje:
a) od dnia dzisiejszego aż do 1. listopada naznaczam czas żałoby. W tem czasie wszyscy mi podlegli funkcjonariusze zachowują jak największą powagę i spokój. Bezwzględnie zabraniam w tem czasie brania udziału w zabawach, wesołach itp.,
b) w dniu 4 bm. nałożą funkcjonariusze leśni (borowi, pomocnicy, uczniowie) przepaski z kiru, z których jedną należy nosić na prawem ramieniu, a drugą na czapce wzgl. kapeluszu. Przepaski należy odebrać w nadleśnictwie w dniu 4 bm. [...],
c) w sobotę w dniu 4. bm. punktualnie o godz. 5 wieczorem stawią się w mundurach i o ile możności przy kordylasie borowy Kozak z Drapałki I, Kozłowski z Czołowa, Sosnowski z Bielaw, Nawrot Jan z Czmonia II, Sosnowski Kazimierz z Drapałki II i Krzyżanek Józef z Czmonia I. Wyżej wymienieni tworzyć będą wartę od poniedziałku obliczoną na trzy zmiany przy zwłokach śp. J.W. Hr. Zamoyskiego. Żywność do poniedziałku należy zabrać ze sobą. Bliższe rozkazy wydam w sobotę na miejscu [...],
d) w niedzielę dnia 5. października stawią się w pełnym umundurowaniu wszyscy funkcjonariusze punktualnie o godz. 1. w południe, przed nadleśnictwem, celem wzięcia udziału w eksportacji zwłok. Bliższe rozkazy na miejscu. Zaraz po eksportacji zgłoszą się wszyscy funkcjonariusze w nadleśnictwie, celem odebrania instrukcji odnoszących się do pogrzebu, mającego się odbyć w poniedziałek ⁴⁷.

Śmierć Władysława hr. Zamoyskiego wywołała szerokie echo zarówno wśród leśników polskich, jak i w całym społeczeństwie. Przyjaciel i doradca Władysława Zamoyskiego, przywoływany już kilkakrotnie w tym tekście prof. Stanisław Sokołowski, napisał we wspomnieniu pośmiertnym:

Wspaniałomyślny Fundator zasłużył sobie [...] u całego Narodu, a zwłaszcza u nas leśników, na wdzięczność i niewygasającą nigdy pamięć, [...] imię hr. Zamoyskiego wśród tych, którzy dla leśnictwa polskiego się zasłużyli, na pierwszym stanie miejscu ⁴⁸.

Stefan Żeromski, wybitny polski pisarz, napisał natomiast po śmierci Władysława Zamoyskiego, iż akt donacyjny, tworzący Fundację „Zakłady Kórnickie”

[...]winien być czytany w szkołach na równi z arcydziełami wieszczów narodowych ⁴⁹.

Można tylko żałować, że tak nie jest!

Władysław Chałupka

Przypisy

1) Maria Łuczak, Władysław hrabia Zamoyski (1853 - 1924). W: Władysław Zamoyski 1853 - 1924. Część II - Kalendarium, Kórnik - Zakopane: 241 -358 (2003).
2) Zofia i Witold Paryscy, Wielka Encyklopedia Tatrzańska. Wyd. Górskie, Poronin (1995).
3) Kazimierz Krawiarz, Kamień Zamoyskiego w Wielkopolskim Parku Narodowym. Przegląd Leśniczy, styczeń: 26 (1995).
4) Stanisław Sierpowski (red.), Władysław Zamoyski 1853 - 1924. Kórnik - Zakopane (2003).
5) Ignacy Szczerbowski, Pogląd na rozwój polskiego leśnictwa w XIX. wieku w Galicji. Lwów (1907).
6) Zbigniew Kalisz, Gospodarka Fundacji Zakłady Kórnickie w latach 1925 - 1953. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej, z. 16: 35 - 161 (1980).
7) Zofia Nowak, Władysław Zamoyski a spór o Morskie Oko w latach 1890 - 1909. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej, z. 21: 43 - 136 (1986).
8) Zofia Nowak, op. cit.
9) Władysław Bieńkowski, Spór o Morskie Oko: wspomnienia. Kórnik-Zakopane (2002).
10) Anonim, XVIII. Walne Zgromadzenie gal. Towarzystwa leśnego w Zakopanem. Sylwan, Rok XX: 370 - 391 (1902).
11) Ignacy Szczerbowski, Władysław Zamoyski. W: Pamiętnik dwudziestopięcioletniej działalności Galicyjskiego Towarzystwa Leśnego 1882 - 1907. Lwów (1907).
12) Helena z Lubomirskich Stanisławowa Gawrońska, Władysław Zamoyski: Zakopane - Morskie Oko. Kórnik - Zakopane (2003).
13) Helena z Lubomirskich Stanisławowa Gawrońska, op. cit.
14) Zofia Nowak, op. cit.
15) Jerzy Fabijanowski, Lasy tatrzańskie. W: Tatrzański Park Narodowy. Praca zbiorowa pod red. Władysława Szafera, Kraków: 240 - 304 (1962).
16) Edward Pauli, Drzewostany tatrzańskie. Sylwan: 127 - 129 (1890).
17) Walery Goetel, Dzieje realizacji Tatrzańskiego Parku Narodowego. W: Tatrzański Park Narodowy. Praca zbiorowa pod red. Władysława Szafera, Kraków: 240 - 304 (1962).
18) Stanisław Sokołowski, Władysław hr. Zamoyski: wspomnienie pośmiertne. Sylwan, Rok XLII, Grudzień: 249 - 254 (1924).
19) Helena z Lubomirskich Stanisławowa Gawrońska, op. cit.
20) Maria Łuczak, op. cit.
21) Maria Łuczak, op. cit.
22) Jerzy Fabijanowski, op. cit.
23) Jerzy Fabijanowski, op. cit.
24) Szary, Zakopane, wrażenia, rozmowy, sylwetki, pejzaże. Kraj, No. 44. Petersburg, dnia 3 (16) listopada : 584 - 585 (1900).
25) Maria Łuczak, op. cit.
26) Walery Goetel, op. cit.
27) Zofia i Witold Paryscy, Wielka Encyklopedia Tatrzańska. Wyd. Górskie, Poronin (1995).
28) Helena z Lubomirskich Stanisławowa Gawrońska, op. cit.
29) Walery Goetel, op. cit.
30) Jarosław Urbański, Wielkopolski Park Narodowy. PWN, Poznań (1955).
31) Kazimierz Krawiarz, Początki badań leśnych w Kórniku (1860 - 1925). Przegląd Leśniczy, wrzesień: 7 (1992).
32) [Kazimierz] Wojczyński, Sprawozdanie z IV kursu dla borowych w lasach kórnickich. Przegląd Leśniczy, Rok IV, nr 4, październik: 127 - 128 (1911).
33) Kazimierz Krawiarz, Kursy dla borowych w Kórniku. Sylwan, Rok CXXXIV, nr 9: 99 - 103 (1992).
34) Władysław Bugała, Od Ogrodów Kórnickich do Instytutu Dendrologii. Arboretum Kórnickie 41: 5 - 13 (1996).
35) Antoni Wróblewski, Projekt organizacji Instytutu Drzewoznawczego w Kórniku. Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego 2: 166 - 171 (1928).
36) Zenon Bosacki, Władysław Zamoyski: 1853 - 1924. Kórnik (2002).
37) Kazimierz Krawiarz, op. cit.
38) Anonim, Stacja leśno doświadczalna w Ameryce północnej. Sylwan, Rok XXIII: 33 (1905).
39) Stefan Białobok, Historia, stan i kierunki badawcze Zakładu Dendrologii i Pomologii PAN w Kórniku. Kosmos VII, S. A - Biologia, z. 2: 231 - 239 (1958).
40) Zbigniew Kalisz, Fundacja Zakłady Kórnickie w latach 1925 - 1953. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej, z. 15: 137- 202 (1979).
41) Zbigniew Kalisz, op. cit.
42) Ustawy i regulaminy Fundacji Zakłady Kórnickie. Kórnik 1933.
43) Stanisław Sokołowski, op. cit.
44) A.W. [Antoni Wróblewski], Historja, charakter i zadania Ogrodów Kórnickich. Wiadomości z Ogrodów Kórnickich, nr 1 i 2, styczeń-czerwiec: 1 - 7 (1936).
45) Stanisław Sokołowski, op. cit.
46) Stanisław Małecki, Wspomnienia z mojego życia. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej, z. 7: 141 - 196.
47) Maria Łuczak, op. cit.
48) Stanisław Sokołowski, op. cit.
49) Helena z Lubomirskich Stanisławowa Gawrońska, op. cit.

W kwietniu 1933 roku Kuratorium Fundacji „Zakłady Kórnickie” podjęło uchwałę o utworzeniu w Kórniku pierwszego działu projektowanego Zakładu Badania Drzew i Lasu pod nazwą: Dział Dendrologii i Pomologii. Równocześnie przyjęty został statut organizacyjny placówki i program badań naukowych. Tak więc rok 1933 przyjąć należy jako datę formalnego utworzenia w Kórniku zakładu badawczego.

Powstanie takiego zakładu właśnie w Kórniku było możliwe przede wszystkim dzięki zainteresowaniom dendrologicznym jego dziewiętnastowiecznych właścicieli - Tytusa i Jana Działyńskich. Zwłaszcza Jan Działyński, który z wykształcenia był biologiem, odznaczał się rzadko spotykaną pasją gromadzenia najpierw w Kórniku, później także w Gołuchowie, mało jeszcze wówczas znanych gatunków i odmian drzew i krzewów. Przez rozliczne kontakty z „najprzedniejszymi” wówczas zakładami szkółkarskimi w wielu krajach zachodnioeuropejskich Jan Działyński zgromadził w Kórniku jedną z najbogatszych w Europie kolekcję roślin drzewiastych. Obejmowała ona około 1500 gatunków i odmian, głównie drzew i krzewów iglastych, co było na ówczesne czasy liczbą imponującą.

Tak powstało w drugiej połowie XIX w. Arboretum Kórnickie, zwane najczęściej Ogrodami Kórnickimi, ta nazwa bowiem używana była powszechnie aż do drugiej wojny światowej. Wiadomości o zamiłowaniach i wiedzy dendrologicznej Jana Działyńskiego znajdujemy w jego zachowanej korespondencji. Mowa tam także o celach, jakim służyć miało gromadzenie w Kórniku bogatych kolekcji roślinnych. Cele te najdobitniej zostały jednak określone przez ostatniego właściciela Kórnika, Władysława Zamoyskiego, w Ustawie Sejmowej z lipca 1925 r. o utworzeniu Fundacji „Zakłady Kórnickie”.

Fundacja „Zakłady Kórnickie”

Przypomnieć wypada, że Władysław Zamoyski był siostrzeńcem Jana Działyńskiego i po jego śmierci w 1880 r. odziedziczył dobra kórnickie wraz z Zamkiem i Ogrodami Kórnickimi. Był również Zamoyski realizatorem celów swych poprzedników.

Fundacja, powołana zgodnie z ostatnią wolą Władysława Zamoyskiego, miała między innymi przeznaczać środki na „Założenie i utrzymanie w Kórniku Zakładu badania wszelkiego rodzaju drzew”. Najwyższą władzą utworzonej Fundacji było 11-osobowe Kuratorium. Jednym z jego członków był, jako delegat Kasy im. Mianowskiego w Warszawie, profesor Władysław Szafer. To on właśnie, mimo ostrych sprzeciwów ze strony innych członków Kuratorium i Zarządu Fundacji, przyczynił się walnie do utworzenia w 1933 r. Zakładu Badania Drzew i Lasu z pierwszym jego działem: Dendrologii i Pomologii. Stanowiły go Ogrody Kórnickie, kierowane od 1926 r. przez Antoniego Wróblewskiego.

Wróblewskiego łączyła z Władysławem Szaferem dawna i głęboka przyjaźń z czasów, kiedy obaj byli asystentami profesora Mariana Raciborskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Z zachowanej korespondencji tych dwóch osób wynika, że to Wróblewski, jako dyrektor Ogrodów Kórnickich, usilnie zabiegał o ich przekształcenie w zakład naukowy. On także był autorem projektów Statutu Organizacyjnego Działu Dendrologii i Pomologii oraz programu badań (Wróblewski 1928). Te dokumenty, po trwających kilka lat gorących dyskusjach na forum Kuratorium i powołanej przez Kuratorium specjalnej Komisji, której przewodniczącym był A. Wróblewski, zostały przyjęte w 1933 r. za podstawę działania placówki naukowej.

Działalność Działu Dendrologii i Pomologii

Projekt statutu organizacyjnego Działu Dendrologii i Pomologii przewidywał, że w jego skład wejdą między innymi:

1. Arboretum z częścią lasu Zwierzyniec,

2. Ogród Pomologiczny,

3. Ogród Doświadczalny ze stacją meteorologiczną,

4. Pracownie: dendrologiczna i pomologiczna wraz z biblioteką,

5. Muzeum Dendrologiczne, a ponadto szklarnie, budynki, szkółki drzew i krzewów, a także projektowany Ogród Tatrzański.

Program badań naukowych nakreślony przez A. Wróblewskiego jeszcze w 1929 r. obejmował aż 15 problemów. Wiele z nich jest aktualnych do dzisiaj i są one od lat realizowane w Instytucie Dendrologii. Poniżej wymieniono niektóre z nich cytując oryginalne sformułowania:

1. badania aklimatyzacyjne,

2. badania ekologiczne, głównie nad potrzebami i wytrzymałością roślinności drzewiastej na jakość światła, ciepła, wilgoci itp.

3. badania nad budową roślinności drzewiastej oraz przejawami życiowymi, jak: przebieg wzrostu i przyrostu pędów i korzeni, pobieranie wody i pokarmów, asymilowanie, częstotliwość i obfitość kwitnienia itp.

4. badania genetyczne nad odmianami, formami i rasami drzew i krzewów,

5. badania metod i sposobów mnożenia roślinności drzewiastej sposobami płciowym i wegetatywnym.

Trudności i przeszkody, z jakimi spotykało się utworzenie placówki naukowej w ramach Fundacji „Zakłady Kórnickie”, miały przede wszystkim podłoże ekonomiczne. Brak wystarczających środków, zwłaszcza w okresie głębokiego kryzysu początku lat trzydziestych, mimo dobrych chęci, uniemożliwiał, aż do wybuchu wojny w 1939 r. rozwinięcie szerszego programu badań. Kadra pracownicza przed 1939 r. składała się głównie z techników-ogrodników i pracowników fizycznych zatrudnionych w Arboretum i w szkółkach. Działalność naukową prowadził dyrektor A. Wróblewski z pomocą 2-3 asystentów z wyższym wykształceniem ogrodniczym. Mimo skromnych możliwości rozwijane były prace hodowlane i selekcyjne nad podkładkami drzew owocowych i nad niektórymi roślinami ozdobnymi. Wynikiem tych prac były między innymi nowe odmiany drzew i krzewów ozdobnych: jabłoni, wiśni japońskich, cisów, żywotników i innych, uprawiane dzisiaj w Polsce i poza naszym krajem. Powiększone i rozbudowane zostały kolekcje dendrologiczne w Arboretum. Liczba odmian i gatunków wzrosła do około 2500 pozycji, co stawiało Arboretum Kórnickie w rzędzie najbogatszych tego typu obiektów w Europie (Wróblewski 1936). Wartość zgromadzonych w Kórniku przez A. Wróblewskiego kolekcji polegała również na tym, że posiadały one pełną dokumentację. Zachowały się szczęśliwie przez okres wojny księgi inwentarzowe prowadzone od 1926 r.

Wróblewski nawiązał liczne kontakty z największymi ogrodami botanicznymi i arboretami w Europie, w Ameryce Północnej i w Azji, wprowadzając Ogrody Kórnickie do sieci międzynarodowej wymiany nasion i roślin. Rozwinięta została produkcja szkółkarska, co poza upowszechnianiem w uprawie nowych drzew i krzewów, zapewniało także własne środki przeznaczane na utrzymanie kolekcji w Arboretum i w sadach pomologicznych. We własnym wydawnictwie popularnonaukowym pod tytułem „Wiadomości z Ogrodów Kórnickich” publikowane były wyniki prac i obserwacji nad drzewami i krzewami.

Wojna przerwała działalność naukową. Wróblewski, odsunięty przez władze okupacyjne od kierowania zakładem, pracował jednak nadal w Arboretum i w szkółkach. Uratował przed wywiezieniem z kolekcji wiele cennych roślin, między innymi jedną z największych w Europie kolekcji topoli. Dr Antoni Wróblewski zmarł w kwietniu 1944 r. (Białobok 1946).

W strukturze Polskiej Akademii Nauk

Od marca 1945 r. kierownictwo Zakładu w Kórniku objął Stefan Białobok, pozostający na tym stanowisku aż do przejścia na emeryturę w 1979 r. Pierwsze lata powojenne należały do bardzo trudnych. Zakład działał nadal w ramach istniejącej jeszcze, ale pozbawionej już lasów, Fundacji „Zakłady Kórnickie”. Bardzo skromne środki finansowe nadal nie pozwalały na powiększanie kadry naukowej i szersze rozwinięcie działalności badawczej. Usilne starania profesora Białoboka doprowadziły jednak do przejęcia Zakładu Dendrologii i Pomologii (taką nazwę wówczas przyjęto), najpierw na krótko przez ówczesne Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego i Nauki, a w 1952 r. przez Polską Akademię Nauk.

Od tej daty rozpoczyna się szybki i trwały rozwój Zakładu, powiększa się kadra naukowa, powstają nowe budynki laboratoryjne, szklarnie do mnożenia roślin i domy mieszkalne dla pracowników. S. Białobok (1955) tak pisał o tym wydarzeniu: „Rok 1952, w którym Zakład Dendrologii i Pomologii został przejęty przez Polską Akademię Nauk, należy uważać za datę szczególnie ważną w życiu tej placówki. Od tej chwili bowiem Zakład otrzymuje warunki rozwoju i może przystąpić do usunięcia wieloletnich zaniedbań”.

W 1955 r. w Zakładzie zatrudnionych było już 20 pracowników naukowych. W tym czasie Zakład obejmował placówkę naukową w Kórniku wraz z Arboretum, Stację Zadrzewień Śródpolnych w Turwi oraz gospodarstwo pomocnicze w Kórniku wraz ze szkółkami. Czynnych było 5 pracowni wraz z Arboretum, a także działy pomocnicze, jak biblioteka, zielnik i stacja meteorologiczna. W 1958 r. Zakład przejął Las Doświadczalny Zwierzyniec (na potrzebę posiadania tego lasu A. Wróblewski wskazywał już w 1929 r.). Wkrótce powstały tu liczne leśne powierzchnie doświadczalne, a także nowa część arboretum z kolekcjami różaneczników i drzew iglastych.

W 1962 r. placówka przyjęła nową nazwę: Zakład Dendrologii i Arboretum Kórnickie. Zaniechano badań związanych z drzewami owocowymi i selekcją podkładek drzew owocowych, rozwijając natomiast nowe kierunki, takie jak fizjologia wzrostu i rozwoju, fizjologia nasion czy genetyka drzew. Urzeczywistnia się więc po wielu latach wizja prac naukowych nakreślona przez A. Wróblewskiego w 1933 r. dla powstającego wówczas Działu Dendrologii i Pomologii. Nadal prowadzone są badania z zakresu introdukcji i aklimatyzacji, zmienności i systematyki drzew i krzewów; wzrasta liczebnie kadra naukowa, przygotowana i wykształcona we własnej placówce.

W okresie powojennym, zwłaszcza w latach pięćdziesiątych, szczególne znaczenie miały prace dotyczące zasad uprawy i rozmnażania oraz selekcji topoli. Jak już wspomniałem, w Kórniku istniała najbogatsza w Europie kolekcja tych drzew zgromadzona jeszcze przed wojną i uzupełniana w latach powojennych. Wówczas to Zakład wprowadził do powszechnej uprawy w Polsce szereg nowych, szybko rosnących odmian i mieszańców topoli, które były podstawą zakładanych w całym kraju mateczników, plantacji gospodarczych i zadrzewień przy trasach komunikacyjnych i ciekach wodnych.

W początku lat sześćdziesiątych szczególnego znaczenia nabierają w wielu krajach badania nad genetyką drzew leśnych. Zakład w Kórniku jako pierwszy w kraju podejmuje tę tematykę. Obiektem badań prowadzonych do dzisiaj są podstawowe gatunki drzew leśnych - sosna, świerk, modrzew, dąb i inne. Prace te były podstawą selekcji drzew i zakładania plantacji nasiennych już na skalę gospodarczą.

W 1974 r. Zakład przyjmuje nową nazwę - Instytut Dendrologii, co wiąże się również ze zmianą rangi placówki. Do problematyki naukowej Instytutu włączone zostają badania wpływu zanieczyszczeń przemysłowych powietrza i gleby na rośliny drzewiaste. Ma to oczywiście związek z postępującą degradacją środowiska przyrodniczego i wynikającą stąd pilną potrzebą rozpoczęcia w tym kierunku badań naukowych.

W grudniu 1995 r. Instytut Dendrologii zatrudniał 120 osób, w tym 41 pracowników naukowych. Wśród nich było 17 samodzielnych pracowników naukowych i 13 adiunktów. (...)

Prace prowadzone w Instytucie mają przeważnie charakter badań podstawowych, szczególnie z zakresu systematyki, genetyki i fizjologii roślin drzewiastych. Realizowane są również takie badania, których wyniki mają znaczenie praktyczne. Jako przykład podać można badania prowadzone od ponad 30 lat przez B. Suszkę nad biologią nasion drzew i krzewów. Opracowane na ich podstawie skuteczne metody wieloletniego przechowywania nasion drzew leśnych znalazły zastosowanie w praktyce leśnej nie tylko w Polsce, lecz także w innych krajach.

Wspomnieć należy, że w latach 1981-1990 Instytut był koordynatorem dwóch programów badawczych, a mianowicie Centralnego Programu Badań Podstawowych pt. „Poznanie i wykorzystanie zasobów roślinnych” oraz programu międzyresortowego pt. „Biologia roślin drzewiastych dla potrzeb ochrony środowiska, gospodarki leśnej i rolnictwa”. (...)

Nie sposób podać nawet w skrócie najważniejszych choćby wyników badań. Były i są one publikowane w wydawnictwach Instytutu, a także w wielu innych czasopismach krajowych i zagranicznych. Znaleźć je można w bibliografiach Instytutu, które okresowo były zamieszczane w „Arboretum Kórnickim” w rocznikach: 17 (1972), 22 (1977), 26 (1981), 33 (1988) i 37 (1992).

Wydawnictwa Instytutu mają swoją długą historię. Najstarszym, jeszcze przedwojennym czasopismem były „Wiadomości z Ogrodów Kórnickich”, redagowane przez A. Wróblewskiego. Do wybuchu wojny w 1939 r. ukazały się tylko 3 zeszyty. W 1946 r. ukazał się pod redakcją S. Białoboka i nakładem Fundacji „Zakłady Kórnickie”, „Pamiętnik Zakładu Badania Drzew i Lasu w Kórniku” (wyszedł tylko zeszyt I), a w 1952 r. ukazały się, również pod redakcją S. Białoboka, „Prace Zakładu Dendrologii i Pomologii w Kórniku”. Od 1955 r. wydawany jest rocznik „Arboretum Kórnickie”, redagowany przez wiele lat przez S. Białoboka i W. Bugałę. Dotychczas ukazało się 40 tomów. Tu głównie zamieszczane są wyniki prac prowadzonych w Instytucie, ostatnio coraz częściej w języku angielskim. [„Arboretum Kórnickie” w roku 2000 zmieniło nazwę na „Dendrobiology”. Od numeru 45 prace są publikowane wyłącznie w języku angielskim.]

W latach 1963-1981 wydawany był „Atlas rozmieszczenia drzew i krzewów w Polsce„ pod redakcją K. Browicza. Całość obejmuje 32 zeszyty. Jest to wydawnictwo 3-języczne (w językach: polskim, angielskim i rosyjskim). Ukończone zostało wydawanie w języku angielskim serii poświęconej drzewom i krzewom południowo-zachodniej Azji (Chorology of trees and shrubs in south-west Asia and adjacent regions), również pod redakcją K. Browicza.

Od 1970 r. wydawane są pod redakcją S. Białoboka, a następnie W. Bugały, monografie popularnonaukowe „Nasze drzewa leśne”. Ukazało się 17 tomów (w tym drugie wydanie pierwszego tomu); w przygotowaniu jest jeszcze 5 tomów.

Instytut utrzymywał i nadal utrzymuje liczne kontakty naukowe z placówkami o podobnej problematyce badawczej zarówno w kraju, jak i za granicą. Są wśród nich przede wszystkim ogrody botaniczne i arboreta oraz instytuty zajmujące się biologią roślin drzewiastych. Pracownicy Instytutu corocznie uczestniczą w wielu krajowych i międzynarodowych konferencjach, sympozjach i kongresach, przedstawiając tam wyniki swoich prac.

Instytut był wielokrotnie organizatorem lub współuczestniczył w organizowaniu międzynarodowych konferencji odbywających się w Kórniku. Referaty wygłaszane na konferencjach były zazwyczaj publikowane w specjalnych wydawnictwach.

Biblioteka Instytutu liczy 42.777 woluminów, a zielnik drzew i krzewów 67.300 arkuszy.

Rada Naukowa Instytutu składa się z 37 członków. Wśród nich jest 16 samodzielnych pracowników naukowych Instytutu i 21 reprezentujących wyższe uczelnie i inne placówki naukowe.

Na zakończenie pragnę złożyć hołd wszystkim nieżyjącym pracownikom naszej placówki, którzy od początku jej istnienia, swą pełną poświęcenia, zaangażowania i wytrwałą pracą przyczynili się do takiego rozwoju, o jakim myśleli jego twórcy. Na szczególne wyróżnienie zasługują przede wszystkim dyrektor i twórca przedwojennego Zakładu Antoni Wróblewski, profesor Stefan Białobok, który kierował placówką przez 35 lat i któremu zawdzięczamy rozwój placówki po wojnie aż do utworzenia Instytutu, profesor Zdzisław Wilusz, organizator Stacji Zadrzewień Śródpolnych w Turwi, doc. dr Zygmunt Pohl, organizator pracowni genetyki i selekcji drzew oraz profesor Mirosław Tomaszewski, organizator i wieloletni kierownik Zakładu Fizjologii Roślin.

Literatura

• BIAŁOBOK S. 1946. Ogrody Kórnickie w czasie okupacji (1939-1945) i w obliczu nowych celów. Pamiętnik Zakładu Badania Drzew i Lasu w Kórniku, Zesz. I: 37-47.

• BIAŁOBOK S. 1955. Rys historyczny Zakładu Dendrologii i Pomologii w Kórniku oraz ogólna charakterystyka kolekcji drzew i krzewów. Arb. Kórn. R. I: 7-30.

• WRÓBLEWSKI A. 1928. Projekt organizacji Instytutu Drzewoznawczego w Kórniku. Rocznik Polsk. Tow. Dendr.2: 166-171.

• WRÓBLEWSKI A. 1936. Historia, charakter i zadania Ogrodów Kórnickich. Wiadomości z Ogrodów Kórnickich Nr l i 2: 1-7.

WŁADYSŁAW BUGAŁA

Tekst ukazał się w „ARBORETUM KÓRNICKIM” (nr 41) w roku 1996.

75 lat Instytutu Dendrologii w Kórniku (1933 - 2008): wybrane karty z historii

W roku 2008 Instytut Dendrologii PAN obchodził jubileusz 75-lecia swego istnienia. Mimo iż w ciągu tego czasu zmieniały się nazwy i afiliacje dendrologicznej placówki naukowej w Kórniku, niezmienny od początku pozostaje podstawowy obiekt prowadzonych w niej badań - drzewa i krzewy. Poniższy artykuł kreśli dzieje Instytutu od powstania samej idei ośrodka naukowego w Kórniku w pierwszej połowie XIX wieku, do uzyskania przez kórnicką placówkę statusu instytutu Polskiej Akademii Nauk, co stało się w 1975 roku.

Ostatni właściciele dóbr kórnickich z rodu Działyńskich - Tytus i Jan, byli zamiłowanymi przyrodnikami i dobrze rozumieli zarówno wagę wykształcenia i stałego podnoszenia poziomu wiedzy wśród polskich ziemian i leśników, jak też i potrzebę rozwoju nauk rolniczych oraz leśnych w Wielkopolsce pod zaborem pruskim. Nie dziwi więc, że to właśnie z Kórnika wychodziły liczne impulsy organizacyjne w tej kwestii (Marciniak 1980). Za zachętą Tytusa Działyńskiego (Ryc. 1), Hipolit Trąmpczyński podjął w 1841 r. studia na Akademii Leśnej w Tharandt, które ukończył w 1843 r.; był to pierwszy Polak w Wielkim Księstwie Poznańskiem z dyplomem wyższej uczelni leśnej. Pod wpływem Trąmpczyńskiego, w 1843 r. Tytus Działyński wysunął projekt zorganizowania polskiej wyższej szkoły leśnej w Kórniku, o czym tak pisze Ludwik Plater: „Tytus Działyński rozszerza i ozdabia zamek w Kórniku a ogród swój rzadkimi amerykańskimi zaludnia drzewami i krzewami. Tenże za pośrednictwem wykształconego w leśnictwie rodaka naszego Trąbczyńskiego (pisownia oryg. - W.Ch.) urządza obszerne lasy swoje i ma oprócz tego w zamiarze utworzenie szkoły leśnej" (Marciniak 1980). Niestety, represje pruskie, jakie spotkały Tytusa Działyńskiego po powstaniu 1846 r. w Wielkopolsce oraz po Wiośnie Ludów 1848 r., uniemożliwiły realizację tego zamiaru.

Do idei szkoły rolniczej i leśnej wrócił Jan Działyński (Ryc. 2), który odziedziczył Kórnik po śmierci ojca w 1861 roku. Nowy właściciel dóbr kórnickich, wzorem swego ojca, hojnie wspierał swymi pieniędzmi różne instytucje narodowe: społeczne, naukowe, kulturalne i oświatowe. Na forum polskiego Centralnego Towarzystwa Gospodarczego na Wielkie Księstwo Poznańskie, zaraz na początku jego działalności, przedłożył on 8 marca 1861 r. projekt wyższej szkoły agronomicznej w Kórniku, a wśród wykładanych w projektowanej szkole przedmiotów miały znaleźć się także botanika oraz leśnictwo z taksą drewna (Marciniak 1980). Jan Działyński rozpoczął także przygotowywanie kadry wykładowców dla projektowanej szkoły, wspierając finansowo w latach 1860-1862 wyższe studia Józefa Rivolego na Akademii Leśnej w Tharandt, oraz leśną edukację praktyczną Filipa Skoraczewskiego. Ten ostatni stał się także bliskim współpracownikiem Jana Działyńskiego w okresie powstania styczniowego i wraz z nim emigrował po klęsce powstania. W początkach lipca 1864 r. Skoraczewski dotarł do Zurychu, gdzie podjął studia leśne na miejscowej politechnice. Mimo własnej trudnej sytuacji materialnej na emigracji po konfiskacie dóbr kórnickich w odwecie za udział w powstaniu, Jan Działyński nadal udzielał Skoraczewskiemu niewielkiego wsparcia finansowego (Łuczakowa 1963).
Po wielu dyskusjach, głównie wskutek opozycji niektórych środowisk ziemiańskich, których rzecznikiem był Włodzimierz Wolniewicz, wpływowy redaktor „Ziemianina", projekt Jana Działyńskiego został znacznie zredukowany: szkoła miała mieć praktyczny charakter rolniczy na poziomie średnim, a z programu nauczania usunięto leśnictwo, ogrodnictwo i weterynarię (Skoraczewski 1907, Marciniak 1980).
Udział właściciela Kórnika w powstaniu styczniowym, ciążący na nim pruski wyrok śmierci i konfiskata majątku, oraz związana z tym emigracja, trwająca do 1869 r., uniemożliwiły jednak po raz kolejny utworzenie w Kórniku wyższej szkoły rolniczej i leśnej (Skoraczewski 1907). Józef Rivoli w 1863 r. został nadleśniczym w dobrach kórnickich (Broda 2004), a Filip Skoraczewski, po powrocie z emigracji, znalazł w 1868 r. zatrudnienie jako nadleśniczy w dobrach miłosławskich Seweryna Mielżyńskiego (Łuczakowa 1963).

Początki myśli o instytucji naukowej

Na mocy testamentu Jana Działyńskiego, jego sukcesorem stał się w 1880 r. Władysław Zamoyski (Ryc. 3). Odziedziczywszy majętność kórnicką po swym wuju, stał się Zamoyski także właścicielem znacznych połaci lasów o łącznej powierzchni 4943 ha. W 1889 r. powiększył on swój majątek nabywając na słynnej licytacji dobra zakopiańskie, a wraz z nimi 5462 ha lasu tatrzańskiego (Nowak 1986) .
Nowy właściciel przybył do Kórnika w 1881 r., po dwuletniej podróży dookoła świata, podczas której zwiedził m.in. powstałe z prywatnych fundacji instytucje naukowe: słynne Arboretum Arnolda koło Bostonu w Stanach Zjednoczonych oraz stację naukową w Petawawa w prowincji Ontario w Kanadzie (Białobok 1958).
Wrażenia i obserwacje z tej podróży, a także zamiłowania przyrodnicze wpłynęły niewątpliwie na podjęcie przez Zamoyskiego myśli o kontynuacji niedokończonego dzieła przodków. Miał przecież w swych rękach okazałe kompleksy leśne na nizinach i w górach, miał wreszcie bogatą kolekcję egzotycznych gatunków drzew i krzewów w Ogrodach Kórnickich, zgromadzoną przez dziada i wuja - Tytusa i Jana Działyńskich (Wróblewski 1936, Białobok 1955, Bugała 1996). Równolegle więc z krystalizowaniem się idei Fundacji Narodowej, na przełomie XIX i XX wieku rodził się w umyśle Zamoyskiego kształt przyszłej leśnej placówki naukowej i organizacyjnych ram jej działania. Już w 1884 r. widzimy Zamoyskiego na zjeździe lekarzy i przyrodników w Poznaniu, gdzie szuka kontaktów w przyrodniczych kręgach naukowych (Bosacki 2002).
Ważnym impulsem stała się dla Zamoyskiego informacja zamieszczona w czasopiśmie leśnym „Sylwan" w 1905 roku, wskazana mu przez Wincentego Szymborskiego, zarządcę dóbr zakopiańskich, a mówiąca o założeniu naukowej stacji leśnej w Pensylwanii, dla której fundator - Gifford Pinchot, oddał grunt, wybudował potrzebne budynki, wyposażył je w urządzenia badawcze i zapewnił fundusze na prowadzenie badań (Anonim 1905, Krawiarz 1992 a).
Rozpoczął więc Władysław Zamoyski konsultacje z wielu wybitnymi uczonymi-przyrodnikami, a wśród nich m.in. z profesorami Stanisławem Sokołowskim ze Lwowa, Władysławem Szaferem z Krakowa i Leonem Marchlewskim z Puław, w sprawie utworzenia w Kórniku instytutu naukowego (Białobok 1958). Równoległe podjął na nowo sprawę edukacji leśników (co prawda na poziomie niższym od zamierzanego przez obu Działyńskich), organizując w 1908 r. w Kórniku pierwszy kurs szkoleniowy dla borowych (Krawiarz 1992 b). Wśród uczestników takiego kursu w 1911 roku znalazł się także sam Zamoyski, uczestnicząc we wszystkich wykładach, ćwiczeniach i wycieczkach terenowych (Wojczyński 1911). Kursy dla borowych odbywały się w Kórniku do lat 30. ubiegłego wieku (Krawiarz 1992 b).

Ku spełnieniu woli Fundatora

W ramach planowanych na początku lat 20. ubiegłego wieku wydatków projektowanej fundacji, na zadania planowanego przez siebie instytutu leśnego Zamoyski zamierzał przeznaczyć 100 000 zł rocznie. Dla porównania można dodać, iż przewidywał on 125 000 zł dla Szkoły Domowej Pracy Kobiet, 60 000 zł na stypendia dla uczącej się młodzieży, 10 000 zł na kursy i 40 000 zł na muzeum i bibliotekę w Kórniku. Widać więc wyraźnie, że leśny instytut naukowy miał w planach Zamoyskiego bardzo wysoką rangę i przewidywał on rozległy zakres jego działalności (Kalisz 1979).
Ustawa o Fundacji „Zakłady Kórnickie" została uchwalona przez Sejm RP 30 lipca 1925 r., a więc 10 miesięcy po śmierci Władysława Zamoyskiego. Punkt 6 w art. 2 tej ustawy potwierdzał wcześniejsze zamiary Fundatora i formułował cele przyszłej placówki naukowej: „Założenie i utrzymanie Zakładu badania, tak na stokach gór, jak i na równinach, wszystkiego, co wchodzi w zakres hodowli życia, ochrony i należytego wyzyskania wszelkiego rodzaju drzew, tak w kraju istniejących, jak zagranicznych, mogących się krajowi zdać, leśnych, ogrodowych, użytkowych, owocowych i ozdobnych, ich drewna, owoców, liści, soków. Piecza nad ogrodami Kórnickimi" (Ustawy..., 1933).
Postanowienie to wzbudziło ogromne uznanie przyrodniczych środowisk naukowych w kraju. Wspomniany już wcześniej prof. Stanisław Sokołowski pisał: „[...] punkt 6 statutu ma niepospolitą doniosłość. Powstanie bowiem zakład dla badań naukowych z działu leśnictwa i dendrologji, w najobszerniejszym znaczeniu, zakład, w którym ześrodkowaną będzie praca naukowa i badawcza z tej dziedziny. W ten sposób stworzona została realna podstawa dla doświadczalnictwa leśnego i dendrologicznego [...]" (Sokołowski 1924).

W 1926 r., na stanowisku dyrektora Ogrodów Kórnickich Fundacja zatrudnia znanego ogrodnika i mikologa Antoniego Wróblewskiego (Ryc. 4), który rozpoczyna w Kórniku systematyczne badania dendrologiczne i hodowlane (Białobok 1946 a). Upłynęło jednak sporo lat od powstania Fundacji do formalnego powołania do życia przewidzianej w ustawie placówki naukowej. Specjalna komisja Kuratorium Fundacji dyskutowała w latach 1928-1930 nad projektem statutu i zakresem badań naukowych przyszłego Zakładu Badania Drzew i Lasu. Taką nazwę na wniosek prof. Władysława Szafera przyjęła komisja (Białobok 1969), warto jednak nadmienić, iż w swym własnym projekcie Antoni Wróblewski proponował nazwę „Instytut Dendrologiczny w Kórniku", z zapleczem w postaci arboretum, szkółek i lasu doświadczalnego na Zwierzyńcu (Ryc. 5) (Wróblewski 1928).

Pracom komisji przewodniczył wspomniany już prof. Władysław Szafer z Uniwersytetu Jagiellońskiego (Ryc. 6), a w jej skład wchodzili m.in. wybitni ówcześni przyrodnicy, profesorowie: Włodzimierz Gorjaczkowski z SGGW, Jan Grochmalicki z Uniwersytetu Poznańskiego, Piotr Hoser (młodszy) z SGGW, Bolesław Hryniewiecki z Uniwersytetu Warszawskiego, Aleksander Kozikowski z Wydziału Lasowego Politechniki Lwowskiej, Zygmunt Mokrzecki z SGGW, Julian Rafalski z Uniwersytetu Poznańskiego, Stanisław i Marian Sokołowscy z Uniwersytetu Jagiellońskiego i Szymon Wierdak z Politechniki Lwowskiej (W.[róblewski] 1936).
Mimo zakończenia prac komisji (odbyła ona pięć posiedzeń w latach 1928-1931), formalne utworzenie Zakładu ciągle opóźniało się, choć już w 1928 r. w sprawozdaniu finansowym z działalności Fundacji pojawiają się wydatki na Zakład Badania Drzew i Lasu (Sprawozdanie ... 1930). Również w 1928 r. nakładem Fundacji ukazała się pierwsza publikacja naukowa finansowana przez Fundację „Zakłady Kórnickie" (Ryc. 7), a firmowana przez Zakład Badania Drzew i Lasu; była to monografia pt. „O górnej granicy lasu w Tatrach" (Chałupka 2005). Autor tej monografii, Marian Sokołowski, reprezentował także Fundację Kórnicką w 1929 r. na VII Kongresie Międzynarodowej Unii Leśnych Instytutów Badawczych - IUFRO (Matuszewski, Szymański 1992).

Na znak protestu przeciwko opieszałości władz Fundacji, prof. Władysław Szafer w 1929 r. podał się do dymisji, rezygnując zarówno ze stanowiska członka Kuratorium Fundacji, jak i przewodniczącego komisji (Ryc. 8). W końcu Kuratorium, zmuszone sprawozdaniem Komisji Rewizyjnej, podjęło stosowną uchwałę w dniu 28 kwietnia 1933 r., na mocy której z dniem 1 lipca tegoż roku został utworzony Zakład Badania Drzew i Lasu (Ryc. 9) (Chałupka 2005). Zaprojektowana struktura nowego Zakładu obejmowała cztery działy: Dendrologii i Pomologii, Biologii Lasu, Techniczno-Leśny oraz Organizacyjno-Propagandowy (Ryc. 10). Zachowały się szczegółowe statuty organizacyjne i programy badań, opracowane dla tych działów. Autorami tych opracowań byli: dla Działu Dendrologii i Pomologii - dyr. A. Wróblewski oraz profesorowie P. Hoser i W. Gorjaczkowski (Zał. nr 1), dla Działu Biologii Lasu - prof. S. Sokołowski (Zał. nr 2), dla Działu Techniczno-Leśnego - prof. Julian Rafalski (Zał. nr 3) oraz dla Działu Organizacyjno-Propagandowego - prof. J. Rafalski i dyr. Antoni Wróblewski (Zał. nr 4). Załączone do artykułu projekty programów badań działów naukowych Zakładu wskazują na bardzo nowoczesne ujęcie i dalekosiężne ambicje ich autorów. Niestety, z różnych powodów (przede wszystkim kłopotów finansowych Fundacji), tylko Dział Dendrologii i Pomologii podjął realizację swoich zadań naukowych (Białobok 1969). Główne kierunki badawcze Działu, realizowane przez Wróblewskiego i jego asystentów (L. Szczęśniewską, Z. Łempicką i T. Remiszewskiego) to aklimatyzacja i selekcja drzew i krzewów owocowych i ozdobnych oraz selekcja podkładek do szczepień (Białobok 1958).

Antoni Wróblewski od początku nawiązał dynamiczne kontakty z pokrewnymi instytucjami naukowymi i ogrodami botanicznymi w wielu krajach świata, brał udział w konferencjach i kongresach naukowych w kraju i za granicą, wzbogacał wydatnie kolekcje drzew i krzewów w parku kórnickim, m.in. topoli i brzóz. Ponadto rozpoczął Wróblewski organizowanie muzeum dendrologicznego, w którym zgromadził wiele ciekawych eksponatów oraz założył bibliotekę fachową z wieloma cennymi dziełami naukowymi. Nakładem Fundacji rozpoczęto też w 1936 r. wydawanie czasopisma „Wiadomości z Ogrodów Kórnickich" (Ryc. 12) (Białobok 1946 a).

Najazd niemiecki na Polskę i II wojna światowa przerwały pracę Działu Dendrologii i Pomologii oraz rozwój całego Zakładu Badania Drzew i Lasu. W ramach utworzonego przez Niemców Reichsstiftung für Deutsche Ostforschung (Fundacja dla Niemieckich Badań Wschodnich) wyznaczono kórnickiej placówce zadania koncentrujące się przede wszystkim na zagadnieniach hodowli odpornościowej na mrozy i suszę. W Kórniku Niemcy lokowali także kolekcje dendrologiczne rabowane w okupowanej Rosji, wśród których znalazła się kolekcja odmian wyhodowanych przez słynnego ogrodnika rosyjskiego Iwana Miczurina (Boratyński i in. 1993). O ile okres do stycznia 1942 r. (wtedy dyrektorem pozostawał jeszcze A. Wróblewski pod kuratelą prof. W. Gleisberga z przejętego przez władze niemieckie uniwersytetu w Poznaniu) charakteryzował się w miarę uporządkowaną kontynuacją prac przedwojennych, o tyle następne lata niemieckiego zarządu przyniosły ogromne zaniedbania i niszczącą eksploatację kolekcji drzew i krzewów. Antoni Wróblewski, pracujący do śmierci w 1944 r. w charakterze robotnika, a także inni polscy pracownicy, prowadzili jednak systematycznie inwentarze roślin oraz księgi kolekcji i mateczników, ocalili je i umożliwili bezpośrednie podjęcie pracy organizacyjnej i naukowej po zakończeniu wojny (Białobok 1946 b).

Z dniem 1 marca 1945 roku, na mocy upoważnienia Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w Lublinie, kierownictwo Zakładu Badania Drzew i Lasu objął inż. Stefan Białobok (Ryc. 13). Udaje mu się uratować drzewa i krzewy przed dewastacją ze strony stacjonującego na terenie parku oddziału Armii Czerwonej, a to dzięki przekazanej dowódcy jednostki informacji o kolekcji Iwana Miczurina (Boratyński i in. 1993).
Wcześniejszy dekret nowych władz komunistycznych z 12 grudnia 1944 r. odebrał Fundacji Kórnickiej lasy, z których pochodziło około 60% jej dochodów; brakowało pieniędzy nawet na płace dla pracowników Zakładu. Mimo tej trudnej sytuacji, Stefan Białobok wydał pierwszy zeszyt nowego czasopisma naukowego - „Pamiętnik Zakładu Badania Drzew i Lasu" (Ryc. 14) oraz rozpoczął tworzenie zespołu pracowników naukowych, wśród których w 1946 roku znaleźli się Ewa Korczyńska i E. Czerniawski (Boratyński i in. 1993), zaś w kwietniu 1947 roku Kazimierz Browicz, student Wydziału Rolniczo-Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego (Zieliński 1997) i nieco później - z dniem 1 listopada 1947 roku, inny student tego samego Wydziału, Władysław Bugała (1925 - 2008), późniejszy dyrektor Instytutu Dendrologii PAN w latach 1980-1995 (Przybylski 1997). Równocześnie Stefan Białobok utworzył pierwszą Radę Naukową Zakładu w osobach profesorów: Wiktora Schramma i Konstantego Steckiego z Uniwersytetu Poznańskiego oraz Jana Slaskiego z Uniwersytetu Jagiellońskiego (Boratyński i in. 1993).

Z dniem 1 marca 1950 roku, z powodu trudności finansowych, Fundacja przekazała Zakład Badania Drzew i Lasu w dzierżawę na czas nieokreślony Ministerstwu Szkół Wyższych i Nauki. Rada Ministrów usankcjonowała ten stan i rozporządzeniem z dnia 18 lipca 1951 r., z mocą od 1 marca 1950 roku, utworzono w Kórniku Zakład Dendrologii i Pomologii podległy wspomnianemu ministerstwu. W tymże roku ukazuje się kolejna mutacja kórnickiego czasopisma naukowego - „Prace Zakładu Dendrologii i Pomologii w Kórniku" (Ryc. 15) (Białobok 1958).

Kolejna zmiana organizacyjna następuje w 1952 roku, kiedy Zakład wchodzi w struktury nowo powstałej Polskiej Akademii Nauk, stając się jedną z pierwszych placówek Wydziału Nauk Biologicznych. To wydarzenie stało się dla Zakładu momentem przełomowym w jego dziejach. Uzyskał on odtąd trwałe podstawy finansowe dla swej działalności naukowej, postawiono nowy budynek z laboratoriami, budynki mieszkalne, można było wydatnie zwiększyć kadrę naukową; w 1958 roku w Zakładzie zatrudnionych było 23 pracowników naukowych (w tym 4 samodzielnych) oraz 11 laborantów (Białobok 1958). W skład Zakładu wchodziła w tym czasie także Stacja Doświadczalna Zadrzewień Śródpolnych w Turwi, którą od 1951 roku kierował dr Zdzisław Wilusz, a w 1958 roku Zakład uzyskał dla swych doświadczeń las ‘Zwierzyniec', co zresztą postulowano już przed II wojną światową (Wróblewski 1928, Białobok 1958).
W następnych latach następował stały rozwój organizacyjny i naukowy placówki, która w 1962 r. zmieniła nazwę na Zakład Dendrologii i Arboretum Kórnickie PAN. Z inicjatywy zastępcy dyrektora Zakładu prof. Zdzisława Wilusza, a także dzięki współpracy z wybitnym genetykami drzew leśnych ze Szwecji - prof. Bertilem Lundquistem, dr. Olafem Langletem i dr. Enarem Anderssonem, w końcu lat 50. ubiegłego wieku następuje ważna dla przyszłości Zakładu reorientacja w badaniach: główny nacisk położono odtąd na genetykę, biologię nasion oraz na zagadnienia fizjologii wzrostu i rozwoju drzew leśnych, rezygnując z badań nad drzewami owocowymi (Chałupka 2006). Nadal prowadzono prace nad zmiennością i systematyką, introdukcją i aklimatyzacją oraz hodowlą nowych odmian drzew i krzewów. Świadectwem wysokiego poziomu prowadzonych badań jest ówczesna opinia amerykańskiej misji naukowej, odwiedzającej Polskę w 1964 r., po raz pierwszy po zakończeniu tzw. zimnej wojny. „Early this month a four-man delegation of American scientists returned after touring Poland, studying its activities and discussing possible exchange arrangements. It was led by Dr. Robert E. Marshak, head of the Physics Department at the University of Rochester, who has been a leader in organizing international conference on high energy physics. [...] One of the group, Dr. David R. Goddard, Provost of the University of Pennsylvania, was particularly impressed by the quality of tree-breeding at the Kórnik Arboretum of the Polish Academy of Sciences, near Poznań." (Sullivan 1964).
Przetrwanie w zawierusze powojennych zmian i stabilizacja sytuacji Zakładu w latach 50. ubiegłego wieku to także wielka zasługa grona wybitnych naukowców, wspierających z życzliwością rozwój kórnickiej placówki naukowej i starania jej dyrektora. Pierwszoplanową postacią znów stał się wielki przyjaciel Zakładu, prof. Władysław Szafer ze swą małżonką prof. Janiną Jentys-Szaferową, a także inni członkowie Rady Naukowej, profesorowie: Zygmunt Czubiński, Szczepan Pieniążek, Stanisław Tyszkiewicz, Adam Urbanek czy Władysław Węgorek.
Pod kierownictwem prof. Stefana Białoboka Zakład stał się znaczącym, polskim i światowym centrum badań podstawowych w zakresie szeroko rozumianej dendrologii (pojmowanej w Kórniku według definicji prof. Stanisława Sokołowskiego jako wszechstronna nauka o roślinach drzewiastych). Wyniki badań publikowane były od 1955 roku po polsku i angielsku w kolejnym już, własnym czasopiśmie „Arboretum Kórnickie" (Ryc. 16), w innych czasopismach krajowych oraz w pismach zagranicznych, takich jak: American Journal of Botany, Botanical Journal of the Linnean Society, Botanical Review, Canadian Journal of Botany, European Journal of Forest Pathology, Journal of the Japanese Forest Tree Breeding Association, Notes from the Royal Botanical Garden, Nature, Physiologia Plantarum, Plant Physiology, Silvae Genetica czy Yearbook of International Dendrological Society (Korczyńska, Suszka 1972, Suszka 1977).

Po 47 latach od pojawienia się propozycji Antoniego Wróblewskiego o powołaniu w ramach Fundacji Kórnickiej Instytutu Dendrologicznego, w 1975 roku Zakład Dendrologii i Arboretum Kórnickie staje się Instytutem Dendrologii PAN. Odbyła się wtedy na Zamku Kórnickim uroczysta sesja naukowa z okazji 50-lecia dendrologicznych badań naukowych w Kórniku, z udziałem władz Polskiej Akademii Nauk (Ryc. 17). To wydarzenie zamknęło pewien etap dziejów Instytutu, który był przedmiotem tej opowieści.

Historia placówki naukowej w Kórniku i prowadzonych w niej badań, trwających nieprzerwanie już ponad 80 lat, pozostaje z jednej strony dowodem wielkiej przenikliwości i dalekowzroczności Władysława Zamoyskiego oraz grupy wybitnych uczonych, który opracowali statuty i programy badań dla nowej placówki naukowej, a z drugiej strony - wymownym świadectwem wierności zamierzeniom Fundatora, czego zewnętrznym świadectwem są m.in. tematyka badań prowadzonych w Instytucie Dendrologii PAN, a także znak Instytutu, nawiązujący do znaku Zakładu Badania Drzew i Lasu (Ryc. 18).

• Anonim 1905. Stacja leśno doświadczalna w Ameryce północnej. Sylwan XXIII: 33.
• Białobok S., 1946a. Wspomnienie pośmiertne. Pamiętnik Zakładu Badania Drzew i Lasu w Kórniku 1: 26-36.
• Białobok S., 1946b. Ogrody Kórnickie w czasie okupacji (1939-1945 r.) i w obliczu nowych celów. Pamiętnik Zakładu Badania Drzew i Lasu w Kórniku 1: 37-47.
• Białobok S., 1955. Rys historyczny Zakładu Dendrologii i Pomologii w Kórniku oraz ogólna charakterystyka kolekcji drzew i krzewów. Arboretum Kórnickie 1: 7-30.
• Białobok S., 1958. Historia, stan i kierunki badawcze Zakładu Dendrologii i Pomologii PAN w Kórniku. Kosmos VII, Seria A - Biologia 2: 231-239.
• Boratyński A., Dolatowski J., Oleksyn J., 1993. Stefan Białobok (1909-1992). Wiadomości Botaniczne 37(1/2): 93-98.
• Bosacki Z., 2002. Władysław Zamoyski: 1853-1924. Kórnik.
• Broda J., 2004. Sylwetka Józefa Rivolego i główne kierunki jego działalności. W: Profesor dr h.c. Józef Rivoli 1838-1926: In Memoriam. Wyd. Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań: 9 - 15.
• Bugała W. 1996: Od Ogrodów Kórnickich do Instytutu Dendrologii. Arboretum Kórnickie 41: 5-13.
• Chałupka W., 2005. Władysława Zamoyskiego umiłowanie lasu. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej 27: 81 - 90.
• Chałupka W., 2006. Początki badań genetycznych drzew leśnych w Kórniku. W: Elementy genetyki i hodowli selekcyjnej drzew leśnych. J. Sabor (red.). Wyd. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa: 29-34.
• Kalisz Z., 1979. Fundacja Zakłady Kórnickie w latach 1925 - 1953. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej 15: 137-202.
• Korczyńska E., Suszka J., 1972. Bibiliografia prac Zakładu Dendrologii i Arboretum Kórnickiego Polskiej Akademii Nauk (1945-1970). Arboretum Kórnickie 17: 233-265.
• Krawiarz K., 1992a. Początki badań leśnych w Kórniku (1860-1925). Przegląd Leśniczy 9/II: 7.
• Krawiarz K., 1992b. Kursy dla borowych w Kórniku. Sylwan 134(9): 99-103.
• Łuczak M., 2003. Kalendarium. W: Władysław hr. Zamoyski: 1853-1924 (red. S. Sierpowski), Kórnik-Zakopane: 241-356.
• Łuczakowa J., 1963. Filip Skoraczewski - powstaniec 1863 r. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej 8: 82-112.
• Marciniak A., 1980. Rola Tytusa i Jana Działyńskich w rozwoju ośrodka naukowego w Wielkopolsce. PAN Oddz. w Poznaniu, Seria: Historia, tom V, PWN Warszawa-Poznań: 1-143.
• Matuszewski G., Szymański B., 1992. National Committee of IUFRO (Komitet Narodowy ds. IUFRO). Fundacja „Rozwój SGGW", Warszawa.
• Nowak Z., 1986. Władysław Zamoyski a spór o Morskie Oko w latach 1890-1909. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej 21: 43-136.
• Przybylski T., 1997. 50-lecie pracy naukowej Profesora dr hab. Władysława Bugały. Arboretum Kórnickie 42: 31-43.
• Skoraczewski F., 1907. Rozwój polskiego leśnictwa w XIX wieku w Wielkim Księstwie Poznańskim. W: Pierwszy Zjazd polskich leśników w Krakowie 1907 - Referaty. Reprinty wydane z okazji 125-lecia Polskiego Towarzystwa Leśnego, Wyd. PTL, Kraków 2007: 83-148.
• Sokołowski S.,1924. Władysław hr. Zamoyski: wspomnienie pośmiertne. Sylwan 42: 249-254.
• Sprawozdanie z działalności Fundacji „Zakłady Kórnickie" w roku gospodarczym 1928/29. Poznań 1930.
• Sullivan W., 1964. Scientists Wigh Pact With Poles: Academies Plan Exchanges In First Cold War Accord. New York Times, June 28, 1964.
• Suszka J., 1977. Bibliografia prac Instytutu Dendrologii Polskiej Akademii Nauk za lata 1971-1975. Arboretum Kórnickie 22: 327-341.
• Ustawy i regulaminy Fundacji Zakłady Kórnickie. Kórnik 1933.
• Wojczyński [K.], 1911. Sprawozdanie z IV kursu dla borowych w lasach kórnickich. Przegląd Leśniczy (4)4: 128.
• Wróblewski A., 1928. Projekt organizacji Instytutu Drzewoznawczego w Kórniku. Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego 2: 166-171.
• W.[róblewski] A., 1936. Historja, charakter i zadania Ogrodów Kórnickich. Wiadomości z Ogrodów Kórnickich 1-2: 1-7.
• Zieliński J., 1997. 50-lecie pracy naukowej Profesora dr hab. Kazimierza Browicza. Arboretum Kórnickie 42: 7-29.

Załączniki nr 1 - 4 (dokumenty przekazane prof. Stefanowi Białobokowi przez prof. Władysława Szafera; zachowano pisownię oryginalną).

Załącznik nr 1

Zarys programu badań naukowych Działu Dendrologii i Pomologii Zakładu Badania Drzew i Lasu

1. Badania i obserwacje klimatyczne nad siedliskiem sadów i parków ogólnie i szczegółowo w stosunku do otoczenia i wnętrza tych tworzonych przez człowieka zbiorowisk roślinności drzewiastej. Ustalenie metod obserwacji meteorologiczno-klimatycznych w zastosowaniu do dendrologii i pomologii.
2. Badania nad glebą parków i sadów, nad jej zmiennością biologiczną, chemiczną i fizyczną, zwłaszcza kwasotą, w zależności od wieku drzew, gęstości ich rozmieszczenia, nawożenia, uprawy gleby lub zadarnienia jej i t.p.
3. Badania aklimatyzacyjne nad gatunkami i odmianami świeżo do Polski sprowadzanemi lub mało znanemi, z uwzględnieniem ich pochodzenia i zastosowania stanowiska, gleby, sposobów pielęgnacji itp.
4. Badania fenologiczne, obejmujące wszelkie przejawy życiowe i ich rozmiary u roślinności drzewiastej.
5. Badania ekologiczne nad potrzebami i wytrzymałością roślinności drzewiastej na jakość światła, ciepła, wilgoci itp., oraz nad wzajemnymi wpływami i współzawodnictwem gatunków na siebie.
6. Badania nad roślinnością zielną, skrytokwiatową (mikroflorą) oraz nad fauną żyjącą w glebie i ich wpływami na zmienność i wartość gleby i przejawy życiowe roślinności drzewiastej.
7. Badania nad sposobami życia i rozwoju pasorzytów i szkodników roślinności drzewiastej.
8. Badania nad budową roślinności drzewiastej oraz ich przejawami życiowymi, jak: przebiegiem wzrostu i przyrostu pędów i korzeni, pobieraniem wody i pokarmów, asymilowaniem, częstotliwością i obfitością kwitnienia, obradzanie owoców i nasion.
9. Badania genetyczne nad odmianami, formami i rasami drzew i krzewów owocowych i ozdobnych, pod względem: zapylania, zawiązywania i dojrzewania owoców oraz nasion; siłą kiełkowania i jej trwałością; dziedzicznością i stopniem cech nabytych u różnych mieszańców.
10. Badania i doświadczenia nad sposobami nawożenia i uprawy gleby pod drzewami i metodami pielęgnowania drzew i krzewów wogóle, a owocowych w szczególności.
11. Badania nad sposobami rozmieszczenia i sadzenia drzew, a w szczególności owocowych.
12. Badania nad odmładzaniem i przeszczepiania drzew starych parkowych i owocowych oraz ich konserwacja.
13. Badania metod i sposobów mnożenia roślinności drzewiastej, sposobami płciowymi i wegetatywnymi.
14. Badania metod i środków biologicznych, chemicznych i mechanicznych do zwalczania pasorzytów i szkodników roślinności drzewiastej.
15. Badania nad doborami roślinności drzewiastej w zastosowaniu do różnych celów, siedlisk i wartości użytkowej.

Załącznik nr 2

Zarys programu badań naukowych
Działu Biologii Lasu Zakładu Badania Drzew i Lasu

I. Siedlisko
A. Gleba: ustalenie metod badania gleb leśnych, wpływ różnych gatunków drzew na budowę fizyczną oraz na chemiczne i biologiczne właściwości gleby.
B. Klimat: badania nad klimatem swoistym lasu, klimatem brzegów i gniazd.
1. Ciepłota powietrza na rozmaitej wysokości.
2. Ciepłota gleby na rozmaitej głębokości.
3. Wilgotność powietrza i parowanie.
4. Opady w lesie, ich rozdział w rozmaitych typach lasu.
5. Wiatr, chyżość wiatru na rozmaitych wysokościach.

II. Flora
A. Drzewa.
1. Badania nad budową drzew i krzewów.
2. Rasy klimatyczne i odmiany drzew leśnych, zmienność i dziedziczność cech, pochodzenie nasion, hodowla wartościowych ras.
3. Objawy życia: krążenie wody, odżywianie się, przyswajanie, powstawanie słoju i pędu rocznego, przebieg przyrostu, rozwój systemu korzeniowego, obradzanie nasion, częstotliwość i obfitość lat nasiennych, powstawanie odrośli, rozdział na drzewostan główny i podrzędny, wzajemne oddziaływania w sferze systemów korzeniowych.
4. Własności ekologiczne: wytrzymałość na ocienienie, natężenie i jakość światła w zwartych i przerzedzonych drzewostanach, produkcja ściółki i jej rozkład, zdolność obsiewania się.
5. Badania fenologiczne (w szczególności fenologia w górach na różnych ekspozycjach).
6. Badania poziomych i pionowych zasięgów drzew leśnych i warunków życia na granicach rozsiedlenia, przywrócenie obniżonej górnej granicy lasu.
7. Aklimatyzacja gatunków zagranicznych.
B. Krzewy i roślinność zielna.
1. Zależność flory podrzędnej i jej zmiany, zależnie od siedliska, gatunku drzewa i stopnia zwarcia.
2. Wpływ flory podrzędnej na stan gleby i drzewostan.
C. Rośliny niższe.
Paprocie, mchy, porosty, grzyby, bakterie: ich znaczenie w życiu zespołu leśnego, oddziaływanie na glebę i drzewostan.
D. Asocjacje i typy leśne.
1. Statystyka asocjacyj leśnych.
2. Dynamika asocjacyj leśnych.
3. Stosunek asocjacyj leśnych do innych zespołów.
4. Sukcesje historyczne lasów w Polsce.
5. Związek asocjacyj roślinnych z zespołami zwierząt (biocenoza).

III. Fauna.
1. Badania nad sposobem życia i rozwojem szkodliwych i pożytecznych zwierząt leśnych.
2. Badania nad fauną ziemną: dżdżownice, drobne zwierzęta czworonożne, owady i t.d., znaczenie ich w procesach biologicznych i przysposobieniu górnej warstwy gleby dla odnowienia lasu.
3. Zjawiska biocenozy.

IV. Hodowla lasu.
1. Badania nad wartościami biologicznymi i ekonomicznymi drzewostanów czystych i mieszanych. Przemiany składu.
2. Badania nad biologiczną strukturą lasu.
3. Przemiana rębni.
4. Odnowienie samosiewami: wpływ stanu gleby na odnowienie; rozmaite sposoby przysposobienia ew. nawożenia gleby przy samosiewie; wpływ rozmaitych stopni zwarcia i flory podrzędnej na powstawanie i rozwój nalotu; samosiew w rozmaitych sposobach rębni: zupełnej, częściowej, ciągłej, smugowej, gniazdowej,.
5. Odnowienie ręczne: produkcja i jakość nasienia, sposoby przechowywania, rozmaite sposoby siewu i sadzenia i wpływ ich na późniejszy rozwój drzewostanu, produkcja sadzonek w rozsadnikach, odnowienie odroślowe.
6. Pielęgnowanie gleby: wpływ mechanicznego przerobienia ew. nawożenia na rozwój młodników; nawadnianie, osuszanie; wpływ podszytów na stan gleby i przyrost.
7. Pielęgnowanie drzewostanu: rozmaite sposoby trzebieży, cięcia prześwietlające, okrzesywanie.
8. Zalesianie nieużytków.

V. Ochrona lasu.
1. Badania dotyczące przyrody martwej, działanie skrajnej ciepłoty, opadów, wiatrów i t.d.
2. Szkody wyrządzane przez człowieka, pożary, dymy i odpadki fabryczne, służebności leśne.
3. Wpływ bydła domowego na las.
4. Wpływ zwierzyny łownej w rozmaitych typach lasów, jej współżycie (biocenoza) z innemi zwierzętami.
5. Wpływ gryzoniów i innych drobnych ssaków.
6. Znaczenie ptaków w rozmaitych typach lasu, stosunek ich do świata owadów.
7. Owady w rozmaitych typach lasu i dzielnicach, współżycie ich z innemi zwierzętami (biocenoza).
8. Biologiczne, chemiczne i techniczne zwalczanie owadów szkodliwych.
9. Szkody wyrządzane przez roślinność podrzędną, zwalczanie i użytkowanie chwastów.
10. Szkody ze strony pasorzytnych grzybów, ich zwalczanie i użytkowanie.

Załącznik nr 3

Projekt programu badań Działu Techniczno-Leśnego
Zakładu Badania Drzew i Lasu

Morfologia, anatomia i patologia drewna.
a) Morfologia i anatomia drewna, ogólna i szczegółowa, w zależności od pochodzenia z rozmaitego typu drzewostanów, ich wieku itd.
b) Budowa drewna jako podstawa do oznaczania drewna rozmaitych gatunków, opracowanie metod oznaczania makro- i mikroskopowego w formie klucza do oznaczania.
c) Badania wszelkich form psucia się drewna jak butwienie, tlenie itp.; systematyzacja oraz metod ich rozpoznawania.
d) Choroby zakaźne drewna, ich systemizacja i metody rozpoznawania.
e) Wady drewna i ich systemizacja; normalizacja zwyczajów brakarskich.
f) Specjalne badania nad grzybem domowym (Merulius lacrymans),
g) Badania nad wpływem na drewno rozmaitych sposobów składowania i przechowywania drewna.
h) Badania nad wpływem na drewno rozmaitych sposobów i czasu jego korowania.
i) Badania nad działaniem na drewno rozmaitych środków chemicznych, używanych do jego konserwowania wzgl. upiększania.

Mechaniczna technologia drewna.
a) Badanie fizycznych własności tj. ciężaru drewna, jego twardości, porowatości, palności, przewodnictwa ciepła, dźwięku, elektryczności, głosu, światła, wilgoci, powietrza (= przewiewność) itp.
b) Badanie trwałości drewna, tj. zdolności przeciwstawiania się zewnętrznym czynnikom środowiska, jak to zmiany temperatury, wilgoć itp., oraz badania zmian, jakie w drewnie zachodzą pod wpływem wymienionych czynników.
Mechaniczne własności drewna.
a) Badanie mocy drewna, tj. zdolności przeciwstawiania się działaniu nań sił mechanicznych (ciśnienie, ciągnienie, zginanie itp.) w ogóle i w zależności od pochodzenia drewna, jego budowy, wieku, własności fizycznych itp.; zmęczenie drewna.
b) Opracowanie polskich tabel jakości drewna.

Wyróbka drewna.
a) Badania nad rozmaitymi sposobami cięcia drzew i ich racjonalnością w zależności od gatunku drzew, ich wieku, wymiarów, terenu, pory roku, używanych narzędzi i t.p.;mechanizacja cięcia drzew i wyróbki w lecie.
b) Badania nad rozmaitemi sposobami karczowania.
c) Sposoby wyznaczania drewna do wyrobu w lesie i jego sortymentowanie; normalizacja sortymentów drewna wyrabianego w lesie.
d) Badania nad zmniejszeniem odpadków wyróbki i nad ich zużytkowaniem; badania nad zastosowalnością drewna małych wymiarów.

Mechaniczna obróbka drewna.
a) Organizacja produkcji tzw. gospodarczych, tj. małych tartaków typu stałego.
b) Tartacznictwo przenośne (portatywne).
c) Wzmożenie wydajności obróbki.
d) Sortymentowanie wyrobów tartych i normalizacja sortymentów tartych.
e) Domowy przemysł drzewny, jego metody pracy i badania nad ich ulepszaniem.

Chemiczna technologia drewna.
a) Suszarnictwo drewna - laboratoryjne, gospodarczo-leśne i przemysłowe. Metody i ich wpływ na moc i trwałość drewna.
b) Nasycanie drewna rozmaitemi środkami i rozmaitymi sposobami oraz wpływ ich na moc i trwałość drewna.
c) Powlekanie drewna (powłoki) oraz wpływ ich na trwałość drewna.

Chemia drewna i jego chemiczne przeróbki.
a) Badania chemizmu drewna.
b) Sucha destylacja drewna.
c) Destylacja żywicy; wypalanie węgla drzewnego.
e) Wyrób sadzy drzewnej.
f) Chemizm kory i przemysł garbnikowy.
g) Wyrób masy drzewnej.

Poboczne użytki leśne.
a) Użytkowanie kory, jego sposoby oraz wpływ ich na trwałość i moc drewna.
b) Żywicowanie, jego sposoby oraz wpływ ich na wzrost drzew, wydajność żywicy, oraz moc i trwałość drewna z drzew żywicowanych.
c) Wyłuszczanie nasion; opracowanie typów normalnych.
d) Użytkowanie ściółki.

Transport drewna.
a) Wyciąganie drewna ze zrębów.
b) Drogi leśne wywozowe i ich stosunek do sieci podziału powierzchniowego lasów.
c) Ulepszanie dróg leśnych i budowa nowych; projekty typów normalnych;.
d) Powózki do przewozu drewna, ich typy, badanie racjonalności, normalizacja.
e) Spuszczanie drewna w górach.
f) Organizacja składów drewna.
g) Wewnętrzne drogi wodne Polski, naturalne i. sztuczne, a gospodarstwo leśne; wymagania gospodarstwa leśnego względem projektowanej sieci dróg wewnętrznych wodnych.
h) Wykonania spławu rozmaitemi sposobami, ich racjonalność techniczna i ekonomiczna, % strat w drewnie, wpływ na moc i trwałość drewna; normalizacja spławu.
i) Przewóz drewna wodą.
j) Gospodarcze sposoby ulepszania dróg wewnętrznych wodnych dla spławu.

Badanie żłobów leśnych.
a) Żłoby ziemne, drewniane suche, drewniane wodne, drewniane lodowe, typu mieszanego, szynowe; badanie ich zastosowalności w gospodarstwie leśnem w zależności od technicznej i ekonomicznej racjonalności używanych typów; badanie momentów konstrukcyjnych w zależności od gatunku i wymiarów; drewna, terenu, typów żłobów itp. Normalne projekty.

Mechanizacja transportu drewna.
a) Wyciągi dla drewna.
b) Wąskotorowe kolejki, stałe i przenośne.
c) Kolejki wiszące wszelkich typów.
d) Samojazdy rozmaitych typów.
e) Transport na składach i ładowanie; dźwignice.

Pomiar drzew i drzewostanów.
a) Opracowanie tabel miąższości drzew pojedynczych dla poszczególnych okręgów fizjograficznych Polski.
b) Opracowanie tabel zamożności drzewostanów.

Do zadań pracowni wszystkich pracowni poddziałów Działu III-ego łącznem ich wysiłkiem będzie należało zbieranie okazów i zorganizowanie Muzeum Techniczno-Leśnego, bądź samodzielnego, bądź jako działu Muzeum Drzew i Lasu Zakładu Badania Drzew i Lasu Fundacji Narodowej „Zakłady Kórnickie".

Załącznik nr 4

Projekt schematu organizacji oraz programu zadań naukowych Działu IV-ego
t.zw. Organizacyjno-Propagandowego Zakładu Badania Drzew i Lasu

Dział stanowi jeden z czterech działów Zakładu Badania Drzew i Lasu, równoległy i równoprawny z niemi, a w pracy swojej:
1) niosący wszelkie obowiązki i korzystający z wszelkich praw, przewidzianych statutem organizacyjnym Zakładu,
2) pod względem układu i porządku wewnętrznego kierujący się ramowym regulaminem działów Zakładu (wzgl. regulaminem specjalnym, o ile ramowy nie zostanie wydany).
Zadaniem działu jest opracowanie naukowe zagadnień teoretycznych i praktycznych polskiego gospodarstwa leśnego i ogrodowego z zakresu:
1) organizacji pracy,
2) organizacji leśnictwa zagrodowego,
3) propagandy wszelkiemi sposobami tak zdobyczy badań naukowych, jak opierających się o nie wskazań praktyczno-gospodarczych z zakresu leśnictwa i ogrodnictwa.
Odpowiednio do tego organizacja Działu ma poszczególne części i podział między niemi zadań przedstawiają się jak następuje:

Poddział I. Organizacyjny.
A. Pracownia Organizacji Pracy w Leśnictwie i Ogrodnictwie.
a) Badania nad organizacją pracy rozmaitych jednostek administracyjno-gospodarczych (1) Dyrekcje Lasów, Nadleśnictwa, Leśnictwa; (2) Gospodarstwa ogrodowe, Ogrody przemysłowe.
b) Badania nad organizacją pracy przy hodowli i pielęgnowaniu lasu i drzew w ogrodzie.
c) Badania nad organizacją pracy przy użytkowaniu lasu i płodów ogrodowych.
d) Badania nad organizacją pracy przy robotach urządzeniowych.
e) Zastosowanie harmonogramów w leśnictwie i ogrodnictwie.
f) Podstawy naukowe ustalania płac robotniczych w gospodarstwie leśnem i ogrodowem.

B. Pracownia Leśnictwa Zagrodowego.
a) Badania nad strukturą drobnej własności leśnej w Polsce.
b) Opracowanie najwłaściwszych dla warunków polskich metod gospodarstwa leśnego zagrodowego.
c) Pomoc techniczno-instrukcyjna drobnej własności leśnej w zagospodarowaniu.
d) Współdzielczość drobnej własności leśnej.

Poddział II. Propagandowy.
A. Pracownia Wydawnicza.
a) Wydawanie sprawozdań i prac naukowych Zakładu i jego działów, wzgl. publikacyj pod ich egidą wydawanych.
Uwaga do a): l) Perjodyczna, ale nie rzadziej jak jeden raz w roku wychodząca publikacja Zakładu ma nosić tytuł "Sprawozdania i Prace Naukowe Zakładu Badania Drzew i Lasu w Kórniku".
2) Publikacja ta drukowana będzie w pewnej ilości w całości, pozatem prace naukowe w odbitkach dla sprzedaży, wymiany itp.
3) Prace naukowe nosić będą podtytuł oraz autoreferat (résumé) w językach angielskim, francuskim lub łacińskim, oraz datę wpływu do Redakcji.
b) Wydawanie podręczników do nauki leśnictwa i ogrodnictwa w zakresie rozmaitych działów i na rozmaitym poziomie nauczania.
c) Opracowanie i wydanie tablic ściennych z dziedziny ochrony lasu, ogrodów i drzew.
d) Organizacja w formie konkursów popularnych wydawnictw ze wszystkich działów leśnictwa i ogrodnictwa i wydawanie takowych.
Uwaga ogólna do A.): Na obowiązku Pracowni pod względem wydawniczym leżą w pierwszej linji zadania organizacyjno-administracyjno-wydawnicze. Działalność Redakcyjna w stosunku do wszystkich wydawnictw Zakładu leżeć będzie na specjalnym Komitecie Redakcyjnym, którego skład, prawa i obowiązki ustali specjalny § Statutu Organizacyjnego Zakładu.

B. Pracownia Pedagogiczna .
a) Organizacja perjodycznie w miarę potrzeby kursów uzupełniających dla samodzielnych gospodarzy leśnych i ogrodowych (nadleśniczowie, zarządcy itp.).
b) Organizacja perjodycznie w miarę potrzeby kursów dokształcających dla leśniczych wzgl. ogrodników.
c) Organizacja rokrocznie równoległych miesięcznych kursów przygotowawczych dla gajowych i dla włościan z ogrodnictwa.
d) Organizacja wycieczek leśników i ogrodników polskich dla poznania wzorowych gospodarstw leśnych i ogrodowych w kraju i zagranicą, oraz szkolnictwa i doświadczalnictwa zawodowego.

Władysław Chałupka

Wstęp

Historyczny zarys problematyki postawionej w tytule obejmuje arbitralnie przyjęty okres od rozpoczęcia w 1933 r. oficjalnej działalności przez Zakład Badania Drzew i Lasu w ramach Fundacji „Zakłady Kórnickie” po rok 1969, kiedy Instytut zaprzestał rozpoczętej w 1958 r. selekcji indywidualnej drzew doborowych najważniejszych krajowych gatunków drzew leśnych, wykonywanej na zlecenie Lasów Państwowych.

Lata 1933 - 1939

Początek badań genetycznych w obecnym Instytucie Dendrologii PAN związany jest formalnie z datą 1 lipca 1933 r., kiedy to Kuratorium Fundacji „Zakłady Kórnickie”, wypełniając wolę Fundatora - Władysława hr. Zamoyskiego i postanowienia ustawy sejmowej z 30 lipca 1925 r., powołało do życia Zakład Badania Drzew i Lasu, w którego strukturze przewidziano cztery działy: Dendrologii i Pomologii, Biologii Lasu, Techniczno-Leśny oraz Organizacyjno-Propagandowy. Zachowały się szczegółowe programy badań dla trzech pierwszych działów naukowych, opracowane w latach 1927 - 1933 przez zespoły wybitnych polskich uczonych, a ich zakres obejmował praktycznie wszystkie dziedziny związane z leśnictwem. Z różnych powodów (przede wszystkim braku jedności poglądów wśród członków Kuratorium oraz sytuacji finansowej Fundacji) tylko Dział Dendrologii i Pomologii rozpoczął realizację swoich zadań, kontynuując zapoczątkowane już w latach 20. ubiegłego wieku badania naukowe w zakresie selekcji i hodowli nowych odmian drzew owocowych, ozdobnych i topól (Białobok 1969). W projekcie badań dla tego Działu, opracowanym przez Antoniego Wróblewskiego, Piotra Hosera i Włodzimierza Gorjaczkowskiego, znalazł się w punkcie 9 następujący temat: „Studia genetyczne nad odmianami, formami i rasami drzew i krzewów owocowych i ozdobnych, z uwzględnieniem (...) dziedziczenia cech mieszańców” (Archiwum ID PAN).

W niezwykle interesującym programie działalności Działu Biologii Lasu, opracowanym przez wybitnego leśnika polskiego prof. Stanisława Sokołowskiego, znalazł się także nowoczesny i dalekosiężny projekt badań genetycznych drzew leśnych. W części II tego programu umieszczono punkt A.2. z zadaniem badawczym: „Rasy klimatyczne i odmiany drzew leśnych, zmienność i dziedziczność cech, pochodzenie nasion, hodowla wartościowych ras”. Jak powiedziano wyżej, Dział Biologii Lasu nie rozpoczął, niestety, przewidzianych badań przed II wojną światową.

Okres powojenny do 1958 roku

W niezmienionej strukturze Zakład Badania Drzew i Lasu pod kierownictwem inż. Stefana Białoboka, podjął swą działalność bezpośrednio po wyzwoleniu Kórnika spod okupacji niemieckiej. Tematyka genetyczna pojawiła się w kórnickiej placówce w pierwszych latach powojennych przede wszystkim poprzez kontynuację badań zapoczątkowanych jeszcze przed II wojną światową. Szczególnie wiele prac genetycznych w tym okresie dotyczyło problematyki hodowli topól (kontrolowane krzyżowania międzysekcyjne, hodowla odmian odpornych na różne choroby, selekcja i wprowadzanie nowych odmian do tzw. doboru krajowego i uprawy na terenie całego kraju) (Białobok 1969).

Trudna sytuacja pierwszych lat powojennych (likwidacja Fundacji „Zakłady Kórnickie” i niepewność co do dalszego losu Zakładu) nie sprzyjała podejmowaniu nowych zagadnień badawczych. W 1952 roku sytuacja organizacyjna Zakładu ustabilizowała się i kórnicka placówka, już pod zmienioną nazwą Zakładu Dendrologii i Pomologii, znalazła się w strukturze nowo powstałej Polskiej Akademii Nauk. Od tego momentu Zakład zaczął się szybko rozwijać naukowo i organizacyjnie, podejmując wiele nowoczesnych tematów badawczych, w tym także z zakresu genetyki drzew leśnych (Białobok 1958). Inspiratorem podjęcia tych badań był dyrektor Zakładu, dr S. Białobok. Już 8 maja 1952 r. zorganizowano w Kórniku konferencję, podczas której dyskutowano tematykę metodyki badania ekotypów sosny zwyczajnej. Oprócz pracowników Zakładu w konferencji wzięli udział przedstawiciele innych ośrodków naukowych: prof. Zygmunt Czubiński, doc. Eugeniusz Ilmurzyński, doc. Wacław Krajski, doc. Maksymilian Kreutzinger, prof. Leon Mroczkiewicz, prof. Konstanty Stecki i prof. Stanisław Tyszkiewicz (Wilusz 1962). Przedmiotem dyskusji naukowców był opublikowany wcześniej w tym samym roku projekt badań ekotypów sosny zwyczajnej, w którym doc. Zdzisław Wilusz, także pracownik Zakładu Dendrologii i Pomologii PAN, postulował wybór drzewostanów o najlepszych cechach gospodarczych i wybór w ich obrębie drzew doborowych (Wilusz 1955). Kryteria selekcji proponowane w tym artykule uległy później znacznej modyfikacji po pierwszych doświadczeniach praktycznych i nawiązaniu osobistych kontaktów z genetykami szwedzkimi (Wilusz 1962).

Dzięki tym kontaktom, w 1958 roku przybył do Kórnika prof. Bertil Lundquist ze Szwecji i przeprowadził szkolenie w zakresie wyboru drzew doborowych, zapoznając także pracowników Zakładu z metodyką badań genetycznych drzew leśnych. Pierwsze drzewa doborowe w Polsce zostały wybrane według kryteriów szwedzkich przy udziale prof. Lundquista na terenie Puszczy Białowieskiej oraz na terenach podległych ówczesnym Okręgowym Zarządom Lasów Państwowych w Olsztynie, Poznaniu, Gdańsku i Krakowie.

Początek wyboru drzew doborowych

Zapoczątkowane w ten sposób w Polsce badania w zakresie selekcji indywidualnej drzew leśnych znalazły wkrótce swój formalny wyraz. Odpowiadając na postulat Zakładu Dendrologii i Pomologii PAN w Kórniku, Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego pismem z dnia 13 października 1958 r. (Nr G.M.-1-099/199/58) wyraziło Zakładowi zgodę na wybór drzew doborowych wszystkich gatunków rodzimych na całym terenie Lasów Państwowych. Powołując się na decyzję Ministerstwa, prof. dr S. Białobok skierował 27 października 1958 r. pismo do wszystkich Okręgowych Zarządów Lasów Państwowych z informacją o rozpoczęciu wyboru drzew jesienią tegoż roku i prośbą o pomoc w pracach terenowych (Archiwum ID PAN). Sprawa wyboru drzew doborowych stała się jednocześnie zadaniem naukowym Zakładu, bowiem na posiedzeniu w dniu 21 października 1958 r. Rada Naukowa Zakładu Dendrologii i Pomologii zatwierdziła temat badań pt. „Wybór drzew doborowych różnych gatunków w niektórych krainach klimatyczno-leśnych”. Cel podejmowanych badań określono następująco: „Ażeby zachować najlepsze osobniki drzew różnych rodzimych gatunków i form dla gospodarki narodowej, zachodzi pilna potrzeba wyboru ich i zabezpieczenia przed wycięciem. Drzewa te w niedalekiej przyszłości będą rozmnażane wegetatywnie, co da możność wykorzystania ich przez gospodarstwo leśne, a także będą ważnym obiektem badań naukowych” (Białobok i in. 1958).

Wcześniejsze prace nad kryteriami wyboru drzew (pierwszy projekt sporządził mgr J. Mackiewicz), zostały przedyskutowane najpierw w Zakładzie, a następnie, wraz z wzorem karty opisowej drzewa, poddane dyskusji publicznej (Archiwum ID PAN, Białobok i in. 1958). Krytyczne uwagi do metodyki opracowanej w Kórniku przedstawili wkrótce pracownicy Instytutu Badawczego Leśnictwa w Warszawie, co spowodowało dalsze udoskonalenie kryteriów wyboru drzew doborowych (Bernadzki i Chmielewski 1961).

Pod bezpośrednim kierownictwem doc. Z. Wilusza, kierownika Stacji Doświadczalnej w Turwi, należącej do Zakładu Dendrologii i Pomologii PAN w Kórniku, pracownicy Zakładu rozpoczęli systematyczny wybór drzew doborowych w 1959 r., kiedy to wybrano pierwszą grupę 381 osobników spośród osiemnastu krajowych gatunków drzew leśnych na terenie piętnastu Okręgowych Zarządów Lasów Państwowych. Ponadto do ewidencji Zakładu włączono 48 drzew świerka pospolitego, wybranych jesienią 1958 r. przez dr. Olafa Langleta i dr. Enara Anderssona (Białobok i Wilusz 1959). Wyboru i opisu drzew dokonywali bądź pracownicy Zakładu, bądź poinstruowani pracownicy administracji Lasów Państwowych; w tym drugim wypadku drzewa były później weryfikowane przez pracowników Zakładu (obok wymienionych już doc. Z. Wilusza i mgr. J. Mackiewicza, który zginął w 1960 r. w wypadku motocyklowym, wybierając drzewa doborowe na terenie OZLP Olsztyn, w pierwszym latach należeli do nich w różnych okresach m.in. doc. Zygmunt Pohl, inż. Tadeusz Jakuszewski, mgr Stanisław Tomczyk, mgr Anna Tomczyk, mgr Zbigniew Stecki, dr Tadeusz Przybylski, dr Maciej Giertych, mgr Elżbieta Siwek, dr inż. Andrzej Kosturkiewicz i mgr Henryk Chylarecki), którzy sporządzali także ich dokumentację (Archiwum ID PAN).

Wybierane drzewa doborowe otrzymywały sygnatury, np. K-01-17, gdzie litera K oznaczała drzewo mateczne, z którego uzyskiwano klon, czyli potomstwo wegetatywne jednego osobnika (leśnicy odczytywali natomiast tę literę jako drzewo „kórnickie”), w odróżnieniu od litery S, która oznaczała porcję nasion z określonego zbioru. Następująca po literze liczba dwucyfrowa oznaczała numer OZLP, a ostatnie dwie cyfry numer drzewa doborowego (Giertych 1989); do 1960 r. wybrano 505 drzew doborowych na terenie całego kraju (Wilusz i Jakuszewski 1961).

Równocześnie trwała dalsza dyskusja nad znaczeniem selekcji indywidualnej dla przyszłych badań i dla gospodarstwa leśnego. Ciekawa była sugestia prof. S. Białoboka wyrażona 4 lutego 1961 r. w liście do prof. Stanisława Tyszkiewicza, by zaniechać zrębów zupełnych w tych częściach kraju, gdzie wybrano najwięcej drzew doborowych, co wskazywało pośrednio na wysoką wartość genetyczną drzewostanów na tych obszarach. W liście tym prof. Białobok proponował także utworzenie Państwowego Rejestru Drzew Doborowych i Drzewostanów Nasiennych (Archiwum ID PAN).

Od momentu podjęcia problematyki wyboru drzew doborowych Zakład Dendrologii i Pomologii rozlegle promował tę akcję. Pracownicy Zakładu wygłaszali liczne referaty na różnych konferencjach i zebraniach, organizowali w Kórniku kilkudniowe kursy na temat podstaw genetyki drzew leśnych (w 1966 r. w takim kursie wzięli udział m.in. Lucjan Janson, Stanisław Bałut i Jerzy Staszkiewicz), kursy szczepień wiosennych i letnich, pokazy użytkowania drabiny segmentowej do zbioru materiału z drzew stojących, publikowali artykuły w prasie leśnej (Giertych 1965, 1966; Giertych i Przybylski 1965; Jakuszewski 1962, 1963a, 1963b; Przybylski 1965, 1966a, 1966b; Przybylski i Stecki 1963; Stecki 1964; Wilusz 1959, 1960). W 1961 r. odbyła się w Kórniku kolejna konferencja poświęcona perspektywom dalszych prac związanych z wyborem drzew doborowych, podczas której postulowano założenie archiwów klonów drzew doborowych i podjęcie badań genetyczno-hodowlanych (Archiwum ID PAN).

Pierwsze klonalne plantacje nasienne

W związku z wyborem drzew doborowych zaistniała konieczność zakładania klonalnych plantacji nasiennych. Pierwsze zrazy z drzew doborowych sosny zwyczajnej i świerka pospolitego zebrano i zaszczepiono na podkładkach w 1959 r., rozpoczynając w tym samym roku badania nad poszukiwaniem najlepszych metod i terminów szczepień, zarówno w szkółkach, jak i cieplarniach w Kórniku i Turwi (Wilusz i Jakuszewski 1961). Rok później grupę gatunków objętych szczepieniami powiększono o brzozę brodawkowatą, buka pospolitego, dąb szypułkowy, dąb bezszypułkowy i olszę czarną (Archiwum ID PAN).

Zbiór materiału z drzew stojących nastręczał różnego rodzaju trudności. Trzeba było opracować instrukcję obowiązującą pracowników zatrudnionych przy zbiorze zrazów, a także szyszek i nasion. Na wniosek Zakładu instrukcję taką opracował wojewódzki inspektor pracy w Poznaniu we współpracy z inspektorem BHP z OZLP w Poznaniu. Brakowało także odpowiedniego sprzętu, wykonano więc kilka drabin segmentowych o wysokości 30 m na wzór drabiny szwedzkiej otrzymanej przez Zakład w darze od prof. Lundquista w 1961 r. (Archiwum ID PAN, Wilusz 1962).

W 1963 r. w Zakładzie Dendrologii i Arboretum Kórnickim PAN (zmiana nazwy nastąpiła w końcu 1962 r.), rozpoczęto przygotowania powierzchni terenowych pod pierwsze plantacje nasienne w Kórniku we własnym Leśnictwie Doświadczalnym Zwierzyniec. Dysponowano w tym czasie prawie ośmioma tysiącami szczepów sześciu gatunków drzew leśnych: Alnus glutinosa, Fagus sylvatica, Quercus robur, Pinus sylvestris, Picea abies i Larix sp., z których w 1964 r. założono w Kórniku trzy pierwsze doświadczalne plantacje nasienne - sosny, modrzewia i jesionu (Białobok 1965). Plantacje sosny i jesionu zostały założone zgodnie z zasadami szwedzkimi, natomiast przy zakładaniu plantacji modrzewia zastosowano oryginalny, systematyczny układ rozmieszczenia klonów opracowany przez dr. M. Giertycha, stosowany później w całym świecie (według tego systemu założono także w Kórniku pierwszą plantację nasienną świerka w 1968 r.). System ten w Polsce nie znalazł jednak uznania. Z rekomendacji Instytutu Badawczego Leśnictwa zaczęto stosować w Lasach Państwowych pierwotne wzory szwedzkie (Giertych 1989).

W 1963 r. roku prof. S. Białobok i dr M. Giertych uczestniczyli w I Światowej Konsultacji FAO w Sztokholmie na temat „Genetyka drzew leśnych”. Taki sam tytuł nosiła ogólnopolska konferencja zorganizowana w Kórniku rok później. Trwały ciągłe dyskusje nad kryteriami wyboru drzew doborowych, co doprowadziło do opracowania i opublikowania w 1964 r. zmodyfikowanej, a jednocześnie uproszczonej karty opisowej drzewa wraz z instrukcją jej wypełniania (Giertych i in. 1964).

Badania z zakresu genetyki populacyjnej drzew

Rok 1963 przyniósł także poszerzenie problematyki genetycznej w Kórniku o nowe badania; założono pierwsze doświadczenie proweniencyjne z nasion dostarczonych przez prof. S. Tyszkiewicza z IBL, obejmujące osiem krajowych pochodzeń sosny zwyczajnej. Pierwsze doświadczenie proweniencyjne świerka powstało w Kórniku w 1964 r., także z nasion dostarczonych przez IBL. Tym samym pojawił się w Kórniku nowy kierunek badań - genetyka populacyjna (Białobok 1965, Giertych 1989).

Z własnych zbiorów nasion założono w Kórniku doświadczenie proweniencyjne sosny w 1967 r. (dr Tadeusz Przybylski) z udziałem trzydziestu krajowych i pięciu szwedzkich populacji w układzie losowym, w ośmiu powtórzeniach i czterech lokalizacjach na terenie kraju. W tym samym roku zebrano także owocostany i wysiano w szkółce nasiona olszy czarnej z 11 polskich populacji, przygotowując w ten sposób przyszłe doświadczenie nad zmiennością proweniencyjną tego gatunku (mgr Leon Mejnartowicz). W 1968 r. założono, podobne do sosnowego, doświadczenie świerkowe z nasion zebranych w 1964 r. z udziałem dwudziestu sześciu pochodzeń z Polski, pięciu ze Szwecji i dwu - z NRD, również w czterech lokalizacjach (Giertych 1989). W tym samym roku posadzono w Kórniku siewki dębu szypułkowego i bezszypułkowego w doświadczeniu proweniencyjnym obejmującym osiem polskich populacji tych gatunków (Białobok 1969). Równocześnie Zakład włączył się w międzynarodowe doświadczenie z daglezją, koordynowane przez IUFRO (International Union of Forest Research Organizations), obejmujące sto cztery populacje z naturalnego zasięgu tego gatunku (Białobok i Mejnartowicz 1970).

W zakresie zmienności proweniencyjnej w latach 1965-1966 badano w Zakładzie zróżnicowanie różnych cech szyszek świerka (dr H. Chylarecki) oraz żołędzi dębu (dr M. Giertych), stosując skomplikowane analizy statystyczne. Nowością w badaniach genetycznych Zakładu były zapoczątkowane w 1965 r. przez mgr. T. Jakuszewskiego krzyżówki kontrolowane w celu zbadania mechanizmu dziedziczenia cechy tzw. czeczotowatości drewna u brzozy karelskiej z Pienin; w tym samym roku podjęto także badania zmienności wewnątrzpopulacyjnej na pierwszej powierzchni z udziałem dziewięciu rodów sosny zwyczajnej z Dłużka (Białobok 1966). Obok zmienności genetycznej pod względem cech wzrostowych, w 1966 r. podjęto także badania zróżnicowania genetycznego cech fizjologicznych drzew leśnych (dr M. Giertych i mgr Henryk Fober).

Według opublikowanego sprawozdania z działalności naukowej Zakładu jego pracownicy wybrali do celów badań 1386 drzew doborowych (Białobok 1968). W następnym sprawozdaniu (za rok 1968) znajduje się jedynie wzmianka o kontynuowaniu wyboru drzew (Białobok 1969), a lista ewidencyjna z końca sierpnia 1969 r. pozwala ustalić ich liczbę na 1433 (Archiwum ID PAN). W końcu tego samego roku Rada Naukowa zatwierdziła nowy, wieloletni plan badań dla Zakładu Dendrologii i Arboretum Kórnickiego PAN z zakresu biologii drzew i krzewów, w którym problematyka systematycznego wyboru drzew doborowych dla lasów państwowych już się nie pojawia (Białobok 1969). Dalszych informacji na ten temat nie ma również w następnych sprawozdaniach z działalności naukowej Zakładu. Najprawdopodobniej właśnie latem 1969 r. zakończył się w Kórniku pewien wstępny etap badań genetycznych drzew leśnych, związany z zapoczątkowaniem selekcji indywidualnej (wyborem drzew doborowych), zakładaniem pierwszych klonalnych plantacji nasiennych oraz początkami selekcji populacyjnej i badaniami zmienności proweniencyjnej najważniejszych krajowych gatunków drzew leśnych. Kolejne lata i dziesięciolecia przyniosły pomysły nowych kierunków badań genetycznych drzew leśnych, trwających w Kórniku do dzisiaj. Zarówno w okresie omówionym powyżej, jak i w późniejszych dziesięcioleciach badania kórnickie dostarczyły i dostarczają nadal wielu informacji ważnych dla podstaw genetyki drzew leśnych i dla hodowli lasu, a równocześnie stanowią wyraźne nawiązanie do programu sformułowanego przez prof. S. Sokołowskiego w 1933 r.

Literatura

Bernadzki E., Chmielewski W. 1961. Uwagi do metody wyboru „Drzew doborowych” opracowanej przez Zakład Dendrologii i Pomologii PAN w Kórniku. Arbor. Kórnickie 5: 285 - 288.

Białobok S. 1958. Historia, stan i kierunki badawcze Zakładu Dendrologii i Pomologii PAN w Kórniku. Kosmos 7, s. A. Biologia, z. 2 (31): 231 - 239.

Białobok S. 1965. Sprawozdanie z działalności Zakładu Dendrologii i Arboretum Kórnickiego PAN za rok 1964. Arbor. Kórnickie 10: 309 - 315.

Białobok S. 1966. Sprawozdanie z działalności Zakładu Dendrologii i Arboretum Kórnickiego PAN za rok 1965. Arbor. Kórnickie 11: 307 - 311.

Białobok S. 1968. Sprawozdanie z działalności Zakładu Dendrologii i Arboretum Kórnickiego PAN za rok 1967. Arbor. Kórnickie 13: 323 - 329.

Białobok S. 1969. Problematyka naukowa Zakładu Dendrologii i Arboretum Kórnickiego na tle historycznym. Arbor. Kórnickie 14: 275 - 289.

Białobok S., Mejnartowicz L. 1970. Provenance differentiation among Douglas fir seedlings. Arbor. Kórnickie 15: 198 - 219.

Białobok S., Wilusz Z. 1959. Z działalności Zakładu. Sprawozdanie za 1959 r. z pracy nad wyborem „drzew doborowych”. Arbor. Kórnickie 4: 355 - 358.

Białobok S., Pohl Z., Wilusz Z. 1958. Z działalności Zakładu. Arbor. Kórnickie 3: 337 - 340.

Giertych M. 1965. Jak zaplanować plantację nasienną? Las Polski 2: 6 - 8.

Giertych M. 1966. Podyskutujmy o drzewostanach nasiennych. Las Polski 12: 6 - 7.

Giertych M. 1989. Prace z zakresu genetyki drzew leśnych w Instytucie Dendrologii PAN w Kórniku. Roczniki Akad. Roln. w Poznaniu 204: 5 - 10.

Giertych M., Przybylski T. 1965. Badania nad metodami szczepienia sosny i świerka. Arbor. Kórnickie 10: 184 - 192.

Giertych M., Jakuszewski T., Młynarczyk B., Przybylski T., Wilusz Z. 1964. Rozwój metodyki wyboru drzew doborowych. Arbor. Kórnickie 9: 283 - 287.

Jakuszewski T. 1962. Drabina do zbioru nasion z drzew stojących. Las Polski 20: 18 - 19.

Jakuszewski T. 1963. Plantacje nasienne. Las Polski 6: 9 - 11.

Jakuszewski T. 1963. Plantacje nasienne. Las Polski 7: 7 - 8.

Przybylski T. 1965. Pokaz szczepienia drzew leśnych w Kórniku. Las Polski 13-14: 36.

Przybylski T. 1966. Pokaz szczepienia drzew leśnych w Kórniku. Las Polski 12: 11.

Przybylski T. 1966. Dlaczego zakładamy plantacje nasienne ze szczepów? Las Polski 3: 10 - 11.

Przybylski T., Stecki Z. 1963. Perspektywy rozwoju plantacji nasiennych w Polsce. Las Polski 3: 15 - 16.

Stecki Z. 1964. Ocena drzew doborowych. Cele i możliwości. Las Polski 12: 3 - 5.

Wilusz Z., 1955. Projekt badań ekotypów sosny zwyczajnej. Ekologia Polska s. B, t. I, z. 1-2: 35 - 41.

Wilusz Z., 1959. Drzewa doborowe (Nowy kierunek zmierzający do podniesienia produkcyjności lasu). Las Polski 22: 6 - 8.

Wilusz Z., 1960. Czy plantacje nasienne są potrzebne? Las Polski 18: 15 - 17.

Wilusz Z. 1962. Dalsze postępy prac z zakresu wyboru „drzew doborowych”. Arbor. Kórnickie 7: 281 - 283.

Wilusz Z., Jakuszewski T. 1961. Rezultaty prac z zakresu wyboru „drzew doborowych” do 1960 r. Arbor . Kórnickie 6: 289 - 296.

Władysław Chałupka

Prof. Stefan Białobok (1909-1992)

Dnia 17 sierpnia 1992 r., w wieku 83 lat zmarł Profesor Stefan Białobok, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk, członek honorowy Polskiego Towarzystwa Botanicznego, były wieloletni dyrektor Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku.

Profesor dr Stefan Białobok urodził się 11 maja 1909 roku w Czernichowie koło Krakowa, gdzie Jego ojciec był nauczycielem ogrodnictwa w szkole rolniczej. W następnych latach rodzice Profesora przenieśli się do Puław i tu w Państwowym Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego (PINGW), w atmosferze twórczej pracy naukowej, kształtowały się Jego zamiłowania i przyszła pasja badawcza. W 1933 roku ukończył studia na Wydziale Ogrodniczym Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Pierwszą pracę na stanowisku asystenta rozpoczął w PINGW w Puławach, w Zakładzie Hodowli Drzew. Dzięki stypendium Funduszu Kultury Narodowej i PINGW, w 1933 roku wyjechał do Pruhonic koło Pragi celem dalszej specjalizacji w dziedzinie pomologii i dendrologii. Profesor Białobok we własnoręcznie napisanym życiorysie podkreśla, że "Szczególne znaczenie dla rozwoju moich dalszych zainteresowań miało zetknięcie się ze znanym dendrologiem Silva-Tarouca, założycielem wielkiego arboretum i znanych szkółek".

Po powrocie z Czechosłowacji Profesor Białobok nadal pracuje w Puławach, gdzie pod kierunkiem prof. drą L. Kaznowskiego rozpoczyna hodowlę drzew i krzewów ozdobnych oraz selekcję podkładek drzew owocowych. W 1935 roku wyjeżdża ponownie, tym razem do Niemiec, gdzie pracuje w Instytucie Sadownictwa w Berlinie-Dahlem pod kierownictwem prof. Kemmera oraz odbywa praktykę w Institut für Pflanzenernährungslehre und Bodenbiologie. W tym czasie przygotowuje pracę pt. Przyczynek do poznania wpływu zawartości składników pokarmowych w glebie na płodność i niepłodność odmian jabłoni Boskoop i Królowej Renet (Rocznik Nauk Ogrodniczych, t. III, Warszawa 1936). Z Niemiec prof. S. Białobok w 1936 roku wyjeżdża na miesiąc do Holandii i Belgii, zwiedzając między innymi znane stacje doświadczalne w Boskoop i w Wageningen. W tym samym roku przebywa trzy miesiące w Anglii i odbywa tam praktykę w stacji doświadczalnej w East Malling, zapoznając się z nowoczesnym doświadczalnictwem sadowniczym oraz z zasadami hodowli i selekcji podkładek drzew owocowych.

Po powrocie do kraju nadal pracuje w Zakładzie Hodowli Drzew PINGW. W 1936 roku wspólnie z ojcem Janem Biatobokiem, a pod kierunkiem A. Wróblewskiego z Kórnika, zajmuje się organizowaniem Zakładu Sadownictwa przy PINGW w Puławach. Uczestniczy również przy zakładaniu przez ojca w Sadłowicach koło Puław największej wówczas w Polsce kolekcji wierzb (głównie koszykarskich), obejmującej około 600 odmian i gatunków.

W 1938 roku prof. Białobok przenosi się do Poznania i obejmuje stanowisko nauczyciela sadownictwa i szkółkarstwa w Państwowej Szkole Ogrodniczej. Utrzymuje dalszą współpracę z A. Wróblewskim w zakresie selekcji podkładek drzew owocowych odpornych na mrozy. Pod kierunkiem prof. dra A. Wodziczki rozpoczyna przygotowania do pracy doktorskiej na temat rewizji systematyki rodzaju Ribes, jednakże wybuch wojny w 1939 roku ją przerywa. Do tego tematu prof. Białobok już więcej nie wraca.

Okres wojny Profesor spędza w Lublinie, pracując w ogrodach miejskich, a następnie w Końskich, gdzie był zatrudniony jako inspektor ogrodniczy. l marca 1945 roku przyjeżdża do Kórnika i obejmuje kierownictwo Zakładu Badania Drzew i Lasu oraz Ogrodów Kórnickich wraz z Arboretum. Całość wchodziła wówczas w skład Fundacji "Zakłady Kórnickie". Stanowisko to objął po śmierci Antoniego Wróblewskiego (1944 r.), z którym już wcześniej współpracował.

Z Kórnikiem Profesor Białobok związał się na stałe rozpoczynając organizowanie placówki naukowej - obecnego Instytutu Dendrologii PAN - od bardzo skromnych możliwości materialnych i personalnych (zatrudnionych było zaledwie kilku ogrodników-techników w szkółkach, brakowało laborantów, a także odpowiednich budynków). Istniały jednak bogate kolekcje drzew i krzewów, zgromadzone w Kórniku przez A. Wróblewskiego. Zorganizowanie nowoczesnej placówki naukowej wymagało przygotowania własnej kadry naukowej i stworzenia warunków do prowadzenia badań, a więc wybudowania pomieszczeń laboratoryjnych, domów mieszkalnych oraz zorganizowanie zaplecza gospodarczego, zapewniającego utrzymanie na odpowiednim poziomie kolekcji roślinnych i powierzchni doświadczalnych.

W maju 1947 roku Rada Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Uniwersytetu Poznańskiego przyznała prof. Białobokowi stopień doktora nauk ścisłych z dziedziny botaniki, a temat pracy doktorskiej, wykonanej pod kierownictwem prof. dra A. Wodziczki, brzmiał: Morfologia i anatomia zrośnięcia zrazu z podkładką niektórych gatunków i odmian z rodzaju Malus. Tytuł profesora nadzwyczajnego otrzymał prof. Białobok w 1954 roku, profesora zwyczajnego w 1970 roku, a w 1976 roku został wybrany członkiem rzeczywistym PAN.

Prof. Białobok od dawna interesował się genetyką drzew. Taki aspekt miały też badania nad topolami, którymi zajmował się w latach pięćdziesiątych. W Kórniku szczególnie szeroko rozwinięte zostały badania nad tym rodzajem drzew. Dotyczyły one nie tylko ich genetyki i selekcji, ale także naturalnej zmienności, systematyki, geograficznego rozmieszczenia oraz rozmnażania i uprawy. Na początku lat sześćdziesiątych prof. Białobok nawiązał bliski kontakt z wybitnymi genetykami szwedzkimi - profesorami B. Lindquistem i J. Gustaffssonem. Była to okazja, a zarazem impuls do bliższego zapoznania się z nowymi wówczas prądami w genetyce drzew leśnych. W Zakładzie Dendrologii i Arboretum Kórnickim (taką nazwę nosiła wówczas placówka kórnicka), poza pracami genetyczno-selekcyjnymi nad topolami, rozwijają się pierwsze w Polsce prace dotyczące genetyki sosny i świerka, a następnie innych drzew liściastych. Założone zostały plantacje doświadczalne i archiwa klonów rozmnożonych przez szczepienie tzw. drzew doborowych sosny, świerka, modrzewia, jesiona i innych gatunków. W latach następnych zostały rozwinięte w Kórniku badania zmienności genetycznej drzew za pomocą izoenzymów.

Właściwy kierunek rozwoju genetyki drzew widział prof. Białobok w ścisłym powiązaniu z fizjologią i dlatego równolegle z badaniami genetycznymi w kierowanej przez siebie placówce rozwinął prace z zakresu fizjologii roślin drzewiastych. Powstają pracownie: genetyki oraz fizjologii roślin drzewiastych. Za konieczne uznał rozwinięcie badań z dziedziny biologii nasion drzew i krzewów. Dzięki zbudowaniu pierwszego w Polsce fitotronu (w początku lat sześćdziesiątych) ten kierunek badań został rozwinięty, a następnie w Instytucie wyodrębniony w osobny Zakład, który dzisiaj jako jedyny w Polsce prowadzi badania nad spoczynkiem i kiełkowaniem nasion roślin drzewiastych.

Ważną dziedziną badań zainicjowanych w Instytucie Dendrologii przez prof. Białoboka jest wreszcie wpływ zanieczyszczeń przemysłowych na drzewa i krzewy. Także w tych badaniach Profesor zwrócił szczególną uwagę na procesy fizjologiczne rośliny pozostającej pod presją zanieczyszczeń przemysłowych powietrza i gleby. Powstaje oddzielny zakład odporności drzew na zanieczyszczenia przemysłowe, kierowany przez wiele lat bezpośrednio przez prof. Białoboka.

Prof. Białobok jest autorem lub współautorem ponad 200 prac naukowych, popularno-naukowych i podręczników. Wykaz prac był publikowany w Arboretum Kórnickim w tomach: 17 (1972), 22 (1977), 26 (1981), 28 (1988) oraz 37 (1992) i dlatego ich nie powtarzamy. Ponadto w tomie 25 tegoż czasopisma (1980), który jako rocznik jubileuszowy był poświęcony prof. Białobokowi, jest zamieszczona bibliografia Jego prac za lata 1933-1979.

W latach 1945-1980, kiedy sprawował funkcję dyrektora placówki kórnickiej prof. Białobok wielokrotnie podróżował. Między innymi w 1959 roku wyjechał do Chin, gdzie wraz z prof. drem A. Jasiewiczem z Instytutu Botaniki PAN w Krakowie odbył wyprawę dendrologiczną do północno-wschodniej części tego kraju, poprzez góry Tien-szan i Mały Czingan, a następnie w góry Tai-pai-szan, położone na południowy-zachód od Pekinu. Z podróży tej Profesor przywiózł cenne zbiory zielników oraz nasion (S. Białobok: Podróż dendrologiczną do Chin; Arb. Kórn. R. VI, 1961, 227-240).

Z krajów pozaeuropejskich odwiedził prof. Białobok jeszcze Japonię i Stany Zjednoczone. Brał udział w wielu międzynarodowych konferencjach i sympozjach, między innymi w kongresach poświęconych genetyce drzew - w Berlinie (1958), w Sztokholmie (1963) i w Nowosybirsku (1973). Na Międzynarodowym Kongresie Botanicznym, w ówczesnym Leningradzie (1975), pełnił funkcję wiceprzewodniczącego tegoż kongresu.

Organizowanie niemal od podstaw zakładu naukowego w Kórniku, który w 1975 roku otrzymał rangę instytutu, wymagało od Profesora w pierwszym rzędzie przygotowania odpowiedniej kadry pracowników naukowych. Temu zagadnieniu poświęcał zawsze szczególnie dużo uwagi i wysiłku. Wykształcił liczącą się w naukach przyrodniczych w Polsce kadrę zdolną do prowadzenia i rozwijania badań z dziedziny biologii roślin drzewiastych. Był promotorem wielu rozpraw doktorskich i recenzentem licznych rozpraw habilitacyjnych.

Działalność Profesora w zakresie wydawnictw naukowych zasługiwałaby na oddzielne omówienie. Z braku miejsca należy tu wspomnieć tylko, że był inicjatorem i wieloletnim redaktorem rocznika Arboretum Kórnickie, które nieprzerwanie ukazuje się od 1955 roku. Szczególne zasługi położył prof. Białobok przy wydawaniu serii monografii popularnonaukowych Nasze Drzewa Leśne, których był redaktorem. Monografie te cieszą się zasłużoną popularnością i uznaniem leśników oraz biologów interesujących się życiem drzew. Dotychczas ukazało się ich 14 tomów.

Prof. Białobok zajmował się również działalnością dydaktyczną. Zaczynał od wykładów sadownictwa i szkółkarstwa w Państwowej Szkole Ogrodniczej w Poznaniu (1938-1939 i 1945-1946). Wykładał encyklopedię uprawy drzew owocowych na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego (1946-1948), a następnie dendrologię w ówczesnej Wyższej Szkole Rolniczej w Poznaniu (1960-1966).

Działalność społeczna prof. Białoboka wyrażała się w czynnym uczestnictwie w wielu organizacjach naukowych w kraju i zagranicą. Był członkiem kilku towarzystw naukowych - między innymi Polskiego Towarzystwa Botanicznego (ostatnio członek honorowy PTB), Polskiego Naukowego Towarzystwa Leśnego, Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Komitetu Botanicznego PAN, Komitetu Ekologicznego PAN, Komitetu Nauk Leśnych PAN. Wiele lat był przewodniczącym Sekcji Dendrologicznej PTB, Sekcji Rolniczo-Leśnej PTPN, wiceprzewodniczącym Międzynarodowej Unii Dendrologicznej (International Dendrology Union), przewodniczącym grupy roboczej genetyki sosny zwyczajnej IUFRO (Międzynarodowa Unia Instytutów Leśnych). Trzy kadencje pełnił funkcję przewodniczącego Komitetu Botanicznego PAN. Był członkiem i przewodniczącym kilku rad naukowych, między innymi Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach, Instytutu Botaniki im. W. Szafera w Krakowie l Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku (przewodniczący).

Za swą pracę i działalność naukową oraz organizacyjną Prof. Białobok otrzymał liczne odznaczenia i nagrody. Między innymi: Krzyż Oficerski (1964) i Krzyż Komandorski (1972) Orderu Odrodzenia Polski, Honorową odznakę za zasługi dla woj. poznańskiego (1970), Medal Mikołaja Kopernika (1975), Medal Słowackiej Akademii Nauk (1973) za zasługi dla rozwoju nauk biologicznych. Prof. Białobok był członkiem - założycielem Kórnickiego Towarzystwa Kulturalnego, a ostatnio jego członkiem honorowym.

Śmierć prof. Białoboka jest dotkliwym ciosem i niepowetowaną stratą głównie dla Instytutu Dendrologii, który przez tyle lat z wielkim wysiłkiem, z pełnym zaangażowaniem i całkowitym oddaniem tworzył oraz kierował nim w niełatwych, a często w bardzo trudnych warunkach. Jest także ciosem dla nauki polskiej, a szczególnie dla polskiego leśnictwa, które właśnie dzisiaj śmiertelnie zagrożone, tak jak całe środowisko przyrodnicze, potrzebuje światłych umysłów i odważnych ludzi. Te dwie cechy łączył w sobie prof. Białobok i taki pozostanie w naszej pamięci.

WŁADYSŁAW BUGAŁA

Tekst ukazał się w "ARBORETUM KÓRNICKIM" (nr 37) w roku 1992.

Prof. Antoni Werner (1947-2008)

Dnia 22 października 2008 r., w wieku 61 lat odszedł od nas Profesor Antoni Werner, specjalista w zakresie fitopatologii roślin drzewiastych.

Anna Napierała-Filipiak

Prof. dr hab. Władysław Bugała - In memoriam

16 czerwca 2008 odszedł od nas Profesor dr. hab. Władysław Bugała, wieloletni dyrektor i przewodniczący Rady Naukowej Instytutu Dendrologii PAN, wybitny specjalista w dziedzinie dendrologii, wychowawca wielu pokoleń pracowników naukowych, członek Rad Naukowych Instytutu Botaniki PAN, Ogrodów Botanicznych w Poznaniu, Łodzi, Powsinie i Arboretum w Ślizowie, honorowy przewodniczący Sekcji Dendrologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego, odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Profesor Władysław Bugała urodził się 24 kwietnia 1924 roku w Bartkowicach, pow. Radomsko. Jeszcze w trakcie trwania studiów na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego, podjął z dniem 1 listopada 1947 roku pracę w ówczesnym Zakładzie Badania Drzew i Lasu Fundacji Kórnickiej. Odtąd Kórnik stał się dla Profesora miejscem na ziemi, w którym przyszło Mu przeżyć 61 lat. Z kórnicką placówką naukową związał Profesor całą swoją karierę naukową. W latach 1980 - 1995 pełnił funkcję jej dyrektora. W tym czasie, dzięki jego zabiegom, wybudowano m.in. drugi budynek Instytutu, unowocześniono infrastrukturę Arboretum, powiększono jego obszar o tereny na Zwierzyńcu. Po przejściu na emeryturę Profesor nadal bardzo aktywnie uczestniczył w życiu naukowym, pełniąc m.in. przez wiele lat funkcję przewodniczącego Rady Naukowej ID PAN.

Profesor Władysław Bugała należał z całą pewnością do najwybitniejszych specjalistów w dziedzinie dendrologii. Swą ogromną wiedzę przekazał następnym pokoleniom w licznych artykułach naukowych, rozdziałach w monografiach czy wielokrotnie wznawianych podręcznikach dla studentów i uczniów szkół ogrodniczych. Świadectwem pozycji naukowej Profesora było pełnienie przez niego wielu ważnych funkcji w organizacjach naukowych, radach naukowych innych placówek czy radach redakcyjnych różnych czasopism naukowych.

Prof. Bugała miał swoje pasje związane z przyrodą: myślistwo, pszczelarstwo, a nade wszystko chyba przydomowy ogródek, zawsze starannie uprawiony i pielęgnowany. Był człowiekiem skromnym, rzeczowym w wypowiedziach i konkretnym w działaniu, życzliwym i pomagającym innym.

Prof. Kazimierz Browicz (1925-2009)

10 czerwca 2009 roku zmarł Profesor Browicz - wieloletni pracownik Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku, wybitny specjalista w zakresie systematyki i geografii drzew i krzewów. Pracował w Instytucie Dendrologii niemal od chwili jego powstania. Był członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk.

Profesor Browicz urodził się 17 grudnia 1925 roku w Częstochowie. Do szkoły średniej zaczął uczęszczać w rodzinnym mieście, lecz po wybuchu wojny naukę kontynuował już na tajnych kompletach. W roku 1942, po aresztowaniu całej rodziny przez gestapo, zostaje zesłany na przymusowe roboty do Austrii, natomiast rodzice i siostra trafiają do obozów koncentracyjnych. Tylko siostra przeżyła uwięzienie; ojciec zginął w Majdanku, matka w Oświęcimiu. W roku 1943 udaje mu się zbiec z Austrii. Dociera do Warszawy, gdzie pod zmienionym nazwiskiem ukrywa się u rodziny. Pracuje w straży pożarnej, jednocześnie jako samouk kończy dwie ostatnie klasy liceum. W Warszawie przebywa do roku 1944, do wybuchu Powstania Warszawskiego. W powstaniu bierze czynny udział, a po jego upadku zostaje internowany w obozie przejściowym w Pruszkowie. Po ucieczce z obozu przedostaje się do rodzinnej Częstochowy i ukrywa się tutaj u znajomych do momentu wyzwolenia kraju.

W roku 1945 roku zdaje w Częstochowie maturę i wkrótce potem rozpoczyna studia wyższe na tzw. Kursach Akademickich w Częstochowie, na Wydziale Ogólno-Przyrodniczym. W tym samym roku dostaje się na studia na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu w Poznaniu. Kończy je w 1949, uzyskując dyplom magistra leśnictwa. Praca dyplomowa, zatytułowana "Pnącza w Arboretum Kórnickim", ukazała się w druku w roku 1952.

Pracę naukową rozpoczął Profesor Browicz w kwietniu 1947 roku, jeszcze jako student trzeciego roku. Został zatrudniony na stanowisku asystenta w Zakładzie Badania Drzew i Lasu Fundacji Kórnickiej. W Kórniku pracuje i mieszka do maja 1949 roku, do chwili ukończenia studiów. Ze względów zdrowotnych przenosi się do Poznania, podejmując pracę w Zakładzie Botaniki Ogólnej i Fitopatologii Uniwersytetu Poznańskiego na stanowisku zastępcy młodszego asystenta. We wrześniu tego samego roku zostaje mianowany młodszym asystentem, w roku 1950 starszym asystentem, a w 1951 adiunktem. Po przyłączeniu Wydziału Leśnego do Wyższej Szkoły Rolniczej pracuje nadal w Zakładzie Botaniki Leśnej, początkowo pod kierunkiem prof. L. Mroczkiewicza, a następnie dr. S. Kościelnego. W kwietniu 1956 roku podejmuje ponownie pracę w Kórniku w Zakładzie Dendrologii i Pomologii PAN. Z Zakładem tym, późniejszym Instytutem Dendrologii PAN, pozostaje związany do chwili przejścia na emeryturę w roku 1991.

Od momentu ponownego zatrudnienia w Kórniku Profesor Browicz bardzo szybko osiąga kolejne szczeble naukowej kariery. Tytuł doktora uzyskuje w 1959 roku na Wydziale Leśnym Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu, a stopień docenta w roku 1963 na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. W roku 1964 zostaje powołany na stanowisko docenta w Zakładzie Dendrologii PAN w Kórniku, a w 1965 zostaje kierownikiem Pracowni Systematyki i Geografii. W roku następnym mianowano go zastępcą dyrektora Zakładu Dendrologii do spraw naukowych. Tę funkcję pełni do roku 1973, a następnie w latach 1982-1991. Pracownią, a potem Zakładem Systematyki i Geografii, kieruje do roku 1991. W roku 1970 uzyskuje tytuł profesora nadzwyczajnego, w 1978 profesora zwyczajnego. W 1983 zostaje wybrany na członka korespondenta Polskiej Akademii Nauk, a na członka rzeczywistego PAN w roku 1998.

W działalności naukowej Profesora Browicza, związanej niemal wyłącznie z dendrologią, dają się wyróżnić trzy dość wyraźne etapy. W pierwszym z nich, od rozpoczęcia pracy w roku 1947 mniej więcej do roku 1960, zajmuje się on głównie zagadnieniami dotyczącymi introdukcji i aklimatyzacji obcych gatunków drzew i krzewów w Polsce. Liczne prace z tego zakresu, publikowane w większości w Roczniku Sekcji Dendrologicznej PTB, przyczyniły się w zasadniczy sposób do poznania tej grupy roślin, zwłaszcza na terenach zachodniej Polski. W tym okresie bierze udział w podjętych w Instytucie pracach mających na celu przygotowanie pierwszego w Polsce podręcznika dendrologii, który jako praca zbiorowa został wydany w 1955 roku. Podręcznik ten był przez ponad dwadzieścia lat podstawowym źródłem wiadomości o drzewach i krzewach uprawianych w Polsce.

Drugi etap obejmuje w przybliżeniu lata 1958-1970. W okresie tym powstają liczne prace związane głównie z systematyką i geograficznym rozmieszczeniem różnych gatunków drzew i krzewów występujących w stanie w dzikim. W okresie tym Profesor Browicz publikuje liczne opracowania na temat zmienności i występowania różnych taksonów w Polsce, rodzajów takich jak: Sorbus, Ligustrum, Daphne, Genista itd. Na szczególne podkreślenie zasługuje tutaj obszerne opracowanie polskich irg, będące rezultatem kilkuletnich, żmudnych badań terenowych, a zatytułowane "Gatunki z rodzaju Cotoneaster Ehrh. w Polsce". Na jego podstawie uzyskuje Profesor Browicz tytuł doktora.
Intensywne badania nad krajową dendroflorą zaowocowały publikowaniem w latach 1963-1982 "Atlasu Rozmieszczenia Drzew i Krzewów w Polsce" (w języku polskim, angielskim i rosyjskim). Przez szereg lat Profesor Browicz był redaktorem tego wydawnictwa i autorem większości zamieszczonych w nim map i tekstów.

Od początku lat sześćdziesiątych w pracach Profesora najwięcej miejsca zajmuje problematyka związana z obcymi gatunkami drzew i krzewów. Zaważyły na tym jego liczne wyjazdy zagraniczne, a zwłaszcza kilkumiesięczne pobyty w Instytucie Botaniki im. Komarowa w Leningradzie i w Royal Botanic Gardens w Kew w Wielkiej Brytanii. Na temat rozprawy habilitacyjnej wybiera niejasny pod względem taksonomicznym rodzaj Colutea. W roku 1963 ukazuje się monografia "The genus Colutea - a monograph", będąca wnikliwym studium systematyczno-ewolucyjnym. Kilka lat później pojawia się ogólnoświatowa monografia rodzaju Periploca, a także opracowania kilku monotypowych rodzajów takich jak Cionura, Eriolobus czy Malosorbus. Te monograficzne prace zyskują wysoką ocenę systematyków, toteż wkrótce Profesor Browicz zostaje zaproszony do współpracy z międzynarodowym wydawnictwem "Flora Europaea". Rezultatem są opublikowane w tym fundamentalnym dziele opracowania rodzajów: Cotoneaster, Colutea, Tilia i Lonicera.

Trzeci etap pracy naukowej Profesora Browicza trwał mniej więcej od roku 1968 i był on ściśle związany z florą drzewiastą południowo-zachodniej Azji i wschodniego Śródziemnomorza. Na takie ukierunkowanie badań miało wpływ nawiązanie współpracy z takimi wydawnictwami jak "Flora of Turkey", wydawanej w Edynburgu przez dra P. H. Davisa, "Flora Iranica" redagowanej przez prof. K. H. Rechingera w Wiedniu i "Mountain Flora of Greece" opracowywanej w Kopenhadze przez. prof. A. Strida. Na zaproszenie redaktorów tych flor Profesor Browicz opracował szereg rodzin i rodzajów obejmujących przede wszystkim drzewa i krzewy. Wśród botaników pracujących w południowo-zachodniej Azji i we wschodnim Śródziemnomorzu Profesor zdobył z czasem opinię najlepszego znawcy drzew i krzewów tego obszaru.

W trakcie współpracy z wyżej wymienionymi wydawnictwami Profesor Browicz uległ prawdziwej fascynacji florą południowo-zachodniej Azji i wschodniego Śródziemnomorza i niemal całkowicie związał z tym obszarem swą problematykę badawczą. Na tym obszarze, niezwykle interesującym i zarazem słabo poznanym pod względem przyrodniczym, prowadzone są w ostatnim czterdziestoleciu intensywne badania florystyczne, systematyczne i geograficzne. Prowadzą je liczne ośrodki naukowe na całym świecie, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, Austrii, Niemczech, Danii, Szwecji i Japonii. W Polsce, w Instytucie Dendrologii, w kierowanym przez siebie Zakładzie Systematyki i Geografii, Profesor Browicz utworzył nieformalne centrum badań systematyczno-chorologicznych nad drzewami i krzewami południowo-zachodniej Azji i wschodniego Śródziemnomorza. W Kórniku zgromadził bogatą literaturę dotyczącą tego obszaru, bardzo liczne mapy, a także liczący się w Europie zielnik. W trakcie bardzo licznych wizyt w zielnikach niemal wszystkich większych ośrodków botanicznych Europy, Profesor zebrał wyjątkowo bogate dane dotyczące rozmieszczenia poszczególnych gatunków drzew i krzewów rosnących w interesującym go rejonie. Chorologia drzew i krzewów tego rozległego obszaru rozciągającego się od Grecji po Pakistan i Kaszmir staje się z czasem prawdziwą pasją Profesora. Te zainteresowania zaowocowały opracowaniem atlasu "Chorology of trees and shrubs in South-West Asia and adjacent regions". Zamysł ten mógł Profesor Browicz zrealizować m.in. dzięki dwóm pięcioletnim grantom uzyskanym z US Department of Agriculture (Forest Service). Umożliwiły one studia zielnikowe i biblioteczne we wszystkich większych europejskich instytucjach botanicznych, a także zorganizowanie wielu wypraw terenowych do Turcji, Iranu, Pakistanu, Izraela, Grecji i na Cypr. W sumie, w jedenastu tomach atlasu, który ukazywał się w latach 1982-1996, opracowane zostały mapy punktowe 525 gatunków drzew i krzewów występujących na obszarze południowo-zachodniej Azji i w Grecji. Ukazał się też tom zawierający analizę geobotaniczną omawianego obszaru.

Krajem szczególnie często odwiedzanym przez Profesora Browicza była Grecja. Zorganizował tam kilkanaście wypraw terenowych, których celem było dokładne poznanie greckich drzew i krzewów oraz ich geograficznego rozmieszczenia. Zorganizowanie tych wyjazdów było możliwe dzięki nawiązaniu współpracy z Muzeum Historii Naturalnej w Kifissia koło Aten, które w znacznym stopniu je finansowało. Budżet tych wypraw był jednak z reguły skromny i tylko wyjątkowo było możliwe wykorzystanie instytutowego auta. Znaczna część wypraw polegała na pieszych wędrówkach z plecakami, z niezbędnym sprzętem do zbioru roślin oraz do organizowania noclegów sposobem kempingowym. Podczas większości wyjazdów terenowych towarzyszyliśmy Profesorowi my, jego asystenci, jeśli jednak nie było to możliwe, Profesor nie wahał się wyjechać sam.

Szczególne zainteresowanie Profesora Browicza Grecją zaowocowało licznymi opracowaniami na temat systematyki i geografii greckich drzew i krzewów, a przede wszystkim inicjatywą opracowania atlasu "Chorology of trees and shrubs in Greece". Pierwsze kserograficzne jego wydanie, obejmujące punktowe mapy rozmieszczenia 200 gatunków, zostało opublikowane w 1990 roku, drugie, znacznie poszerzone, z 270 mapami, ukazało się w roku 1992.

W trakcie obcowania z Profesorem Browiczem uderzał entuzjazm, z jakim potrafił dyskutować o roślinach. Cieszył go każdy nowo poznany gatunek, a nawet stanowisko, które mogło w jakiś sposób uzupełnić opracowywane przez niego mapy. Podczas niejednej wyprawy, po rozdzieleniu się w terenie, zdarzało się, że po powrocie do miejsca postoju chwaliliśmy się jakąś znalezioną przez nas interesującą rośliną. Profesor z reguły mocno ubolewał, że sam nie widział jej na "swym" miejscu i niejednokrotnie musieliśmy go kawał drogi na to miejsce prowadzić. Bardzo dbał o to, aby każdy wyjazd terenowy został podsumowany w formie przynajmniej jednej publikacji prezentującej zebrane materiały. Zdaniem Profesora Browicza publikacje stanowią najlepszy dowód na to, że pieniądze uzyskane na wyprawę zostały właściwie wykorzystane. Z każdej wyprawy wracaliśmy nie tylko z bogatymi zbiorami zielnikowymi, dokumentacją fotograficzną, ale i z projektami przyszłych opracowań.

Bogaty dorobek naukowy Profesora obejmuje 265 publikacji, w tym 225 opracowań oryginalnych oraz 5 książek. W swych opracowaniach systematycznych opisał Profesor Browicz blisko 90 nowych dla nauki taksonów, w tym 2 nowe rodzaje, Cyprinia i Malosorbus; dokonał również około 60 zmian w nazewnictwie różnych taksonów. Dowodem uznania dla Profesora Browicza ze strony botaników zajmujących się florą południowo-zachodniej Azji i Grecji było poświęcenie mu kilku nowych dla nauki taksonów: Pyrus browiczii, gruszy opisanej z Kaukazu przez J. I. Mulkidshaniana z Instytutu Botaniki w Erewaniu, Amygdalus browiczii, migdała znalezionego w Iranie przez H. Freitaga z Uniwersytetu w Getyndze, brzozy - Betula browiczii, występującej w Turcji i opublikowanej przez A. Günera z Uniwersytetu Hacattepe w Ankarze, głogu Crataegus ×browicziana, opisanego również z Turcji przez K. I. Christensena z Uniwersytetu w Kopenhadze, tureckiej irgi Cotoneaster browiczii opisanej przez J. Fryer z Anglii i B. Hylmö ze Szwecji oraz Micromeria browiczii, gatunku opisanego z Grecji przeze mnie i K. Tan z Uniwersytetu w Kopenhadze.

W Zakładzie Systematyki i Geografii, który Profesor Browicz zorganizował i którym przez wiele lat kierował, pracowali do niedawna niemal wyłącznie jego uczniowie. Wypromował tu troje doktorów, opiekował się trzema prowadzonymi w Zakładzie przewodami habilitacyjnymi, a dwóch z jego uczniów uzyskało tytuł profesora. Zainteresowanie Profesora dla flory południowo-zachodniej Azji i Grecji udzieliło się w dużym stopniu i jego współpracownikom, toteż prace związane z tym obszarem są po Jego odejściu z Zakładu kontynuowane.

Po przejściu na emeryturę w roku 1991 Profesor Browicz poświęcił się całkowicie pasjonującym go zagadnieniom chorologicznym. Opublikował ponad 30 prac, w tym 2 ostatnie tomy atlasu "Chorology of trees and shrubs of South-West Asia and adjacent regions", suplement do tego atlasu i geobotaniczną analizę obszaru południowo-zachodniej Azji i wschodniego Śródziemnomorza. Profesor pracował głównie w domu w Poznaniu, co umożliwiała mu wyjątkowo bogata własna biblioteka, w której zgromadził wiele cennych pozycji, często gdzie indziej w kraju niedostępnych. Obok dendrologii i filatelistyki (znaczki o tematyce roślinnej), książki związane z dendrologią stanowiły główne hobby Profesora.

Blisko 50 lat, bo od roku 1948 należał Profesor Browicz do Polskiego Towarzystwa Botanicznego, przy czym przez kilkanaście lat był sekretarzem Sekcji Dendrologicznej. Od roku 1959 był członkiem International Dendrology Society, a od 1975 członkiem OPTIMA - Organization for Phyto-Taxonomic Investigation of the Mediterranean Area. Od 1974 roku był członkiem Komitetu Botaniki PAN, w latach 1981-1987 pełnił funkcję przewodniczącego tego komitetu. Od roku 1985 był honorowym członkiem Czechosłowackiego Towarzystwa Botanicznego, a od 2001 roku członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Wielokrotnie, przy różnych okazjach referował prowadzone przez siebie badania oraz relacjonował swe zagraniczne podróże. Szczególnie często opowiadał o wyprawach dendrologicznych do Grecji i Azji. Relacje te, ilustrowane bogato przezroczami, cieszyły się zawsze wyjątkowo dużym zainteresowaniem.

Za swą działalność naukową Profesor Browicz nagrodzony był dwukrotnie nagrodą Sekretarza Naukowego PAN (1979, 1982), a także uhonorowany międzynarodową nagrodą przyznawaną przez US Department of Agriculture (Forest Service) - International Honor Award for outstanding contribution to the world's knowledge of woody plants (1991). W roku 2001 uzyskał nagrodę premiera za opracowanie wspomnianej wyżej kilkunastotomowej "Chorologii", a w 1998 medal im. W. Szafera. Otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1969), Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1986) oraz Medal XXV-lecia Polskiej Akademii Nauk (1984).

W ostatnich latach poważne problemy ze zdrowiem uniemożliwiły Profesorowi zajmowanie się jego ulubioną dendrologią. Został pochowany w Poznaniu na cmentarzu parafialnym przy ulicy Nowina na Jeżycach.

Jerzy Zieliński

Prof. dr hab. Tadeusz Przybylski - In memoriam

Instytut Dendrologii Polskiej Akademii Nauk w Kórniku pożegnał 26 kwietnia 2010 r. prof. dr. hab. Tadeusza Przybylskiego. Dla wielu z nas był przyjacielem, dla wielu kolegą, zaś dla większości z nas przełożonym, jako czwarty dyrektor w ciągu 77-letniej historii naszego Instytutu.

Prof. Tadeusz Przybylski urodził się w Jutrosinie 29 czerwca 1929 r. Należał do pokolenia, które dojrzewało do dorosłego życia w strasznych latach II wojny światowej. Wysiedlony przymusowo przez niemieckiego okupanta wraz z rodziną z rodzinnego miasta do Generalnej Guberni, ukończył siedmioklasową szkołę podstawową w Kraśniku. Dalszą naukę na poziomie średnim kontynuował na tajnych kompletach w Staniątkach pod Krakowem, gdzie w 1948 r. uzyskał maturę w Liceum Humanistycznym. Atmosfera nauczycielskiego domu rodzinnego, a później Liceum, dały mu na całe życie bardzo szerokie podstawy ogólne i uformowały jego na wskroś humanistyczną osobowość.

Po ukończeniu Liceum zapisał się na studia na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego, które ukończył w 1952 r. - już w Wyższej Szkole Rolniczej w Poznaniu. Jeszcze w czasie studiów na Uniwersytecie Poznańskim, został w 1950 roku młodszym asystentem w Katedrze Botaniki Ogólnej, kierowanej przez prof. Konstantego Steckiego. Potem, zgodnie z ówczesnym tokiem kariery naukowej, został asystentem i starszym asystentem tejże Katedry, już w ramach Wyższej Szkoły Rolniczej. W czasie studiów był także aktywnym członkiem Koła Leśników i zawsze z dumą pokazywał znaczek tej pięknej i zasłużonej organizacji.

Rok 1960 miał w życiorysie prof. Tadeusza Przybylskiego znaczenie przełomowe. Najpierw zmienia miejsce pracy i z dniem 1 października 1960 r. przechodzi do ówczesnego Zakład Dendrologii i Pomologii, potem Zakładu Dendrologii i Arboretum Kórnickiego PAN. To wydarzenie zbiegło się z zakończeniem kilkuletnich badań palinologicznych, które stały się podstawą jego rozprawy doktorskiej pt. "Późny glacjał w pradolinie toruńsko-eberswaldzkiej", obronionej 10 grudnia 1960 r. w Wyższej Szkole Rolniczej.

Powołany w lutym 1961 r. na stanowisko adiunkta, z inicjatywy prof. Stefana Białoboka rozpoczyna badania w nowej dla siebie i dla Zakładu dyscyplinie, jaką staje się wówczas w Polsce genetyka drzew leśnych. Odbywa w tym zakresie specjalistyczny staż naukowy w Szwecji, bierze udział w konferencjach i kongresach na Węgrzech i w innych krajach, gdzie wygłasza i publikuje swoje prace. Ułatwia mu to biegła znajomość języków niemieckiego i francuskiego, a także angielskiego i rosyjskiego.

Zdobyte doświadczenia przenosi do kraju. Przez kilka lat bierze udział w organizowaniu w Zakładzie Dendrologii szkoleń dla leśników z zakresu metodyki wybory tzw. drzew doborowych, uczy, jak szczepić drzewa leśne, prowadzi szeroko zakrojone badania własne nad zmiennością genetyczną sosny zwyczajnej w Polsce. Zwieńczeniem tych badań stanie się rozprawa pt. "Zmienność sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) polskich proweniencji", na podstawie której habilitował się w 1972 roku.

Tymczasem przychodzi rok 1975, a z nim kolejna zmiana w życiu naukowym prof. Tadeusza Przybylskiego. W tym miejscu warto jednak wrócić do roku 1960, kiedy Profesor aplikował o pracę w Kórniku. W jego podaniu znalazł się wówczas następujący motyw zmiany miejsca pracy: „ze względu na przeciążenie pracą dydaktyczną". A jednak to właśnie dydaktyka, przed którą Profesor tak uciekał, upomniała się o Niego w 1975 roku, kiedy przeszedł z Kórnika na Wydział Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. W ten sposób do 10 lat pracy naukowej i dydaktycznej w Poznaniu Profesor dołożył kolejne 16 lat, które spędził w Katowicach. Dydaktyczne osiągnięcia tych lat są imponujące: 16 wypromowanych doktorów i ponad 50 magistrów! Na Uniwersytecie Śląskim Profesor zaangażował się także głęboko w kolejną dyscyplinę naukową - ekologię, w szczególnie ważnym wówczas aspekcie wpływu zanieczyszczeń przemysłowych na środowisko.

Poza badaniami naukowymi Profesor Przybylski włączał się bardzo aktywnie w działalność organizacyjną na macierzystym Wydziale, gdzie pełnił w ciągu 16 lat różne funkcje: Kierownika Zakładu Ekologii Roślin, Kierownika Katedry Ekologii, Dyrektora Instytutu Botaniki i Prodziekana Wydziału. Działał też bardzo aktywnie jako przewodniczący Śląskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Botanicznego, współorganizator i przewodniczący Polskiego Klubu Ekologicznego, Koło Katowice oraz przewodniczący Komisji Ochrony Środowiska Polskiej Akademii Nauk, Oddział Katowice.

Lata 1984-1986 spędził na kontrakcie w Algierze, gdzie wykładał ekologię na w Wyższej Szkole Rolniczej w Algierii, pełniąc także funkcje opiekuna kilku prac dyplomowych. Po 15 latach, w lipcu 1990 r., Profesor wrócił do Kórnika - tym razem już do Instytutu Dendrologii, najpierw na pół etatu, a po roku, w czerwcu 1991 r., już w pełnym wymiarze jako wicedyrektor do spraw naukowych.

Po przejściu prof. Władysława Bugały na emeryturę prof. Przybylski został wybrany przez Radę Naukową, a następnie mianowany dyrektorem Instytutu Dendrologii z dniem 1 stycznia 1996 r.; pełnił tę funkcję do końca 1998 roku. Później przez rok kierował Pracownią Selekcji i Hodowli, a po przejściu na emeryturę był zatrudniony w Instytucie w części etatu przez kolejny, 2000 rok.

To bardzo skrócony przebieg kariery naukowej Prof. Tadeusza Przybylskiego. Ktoś z pewnością doda w przyszłości do tego zarysu bardzo wiele kolejnych wydarzeń, tutaj pominiętych, ktoś sporządzi bogatą, pełną listę publikacji, opisze Jego osiągnięcia dydaktyczne i bogatą działalność organizacyjną. Nie można jednak zakończyć tego wspomnienia bez choćby kilku słów charakteryzujących osobowość Profesora Tadeusza Przybylskiego. Miał on swoje zasady życiowe i poglądy, których nie ukrywał, ale też nigdy nikomu ich nie narzucał. Zawsze chętny do dyskusji i koleżeński, zawsze uśmiechnięty, życzliwy i skory do pomocy nie tylko młodszym kolegom z Instytutu, ale także wielu innym osobom, szukającym u Niego wsparcia w różnorodnych sprawach i sytuacjach życiowych. I taki był do końca, w sposób dosłowny do ostatniej chwili swego tak tragicznie zakończonego życia. Takim też pozostanie w naszej pamięci.