Od Ogrodów Kórnickich do Instytutu Dendrologii

W kwietniu 1933 roku Kuratorium Fundacji „Zakłady Kórnickie” podjęło uchwałę o utworzeniu w Kórniku pierwszego działu projektowanego Zakładu Badania Drzew i Lasu pod nazwą: Dział Dendrologii i Pomologii. Równocześnie przyjęty został statut organizacyjny placówki i program badań naukowych. Tak więc rok 1933 przyjąć należy jako datę formalnego utworzenia w Kórniku zakładu badawczego.

Powstanie takiego zakładu właśnie w Kórniku było możliwe przede wszystkim dzięki zainteresowaniom dendrologicznym jego dziewiętnastowiecznych właścicieli - Tytusa i Jana Działyńskich. Zwłaszcza Jan Działyński, który z wykształcenia był biologiem, odznaczał się rzadko spotykaną pasją gromadzenia najpierw w Kórniku, później także w Gołuchowie, mało jeszcze wówczas znanych gatunków i odmian drzew i krzewów. Przez rozliczne kontakty z „najprzedniejszymi” wówczas zakładami szkółkarskimi w wielu krajach zachodnioeuropejskich Jan Działyński zgromadził w Kórniku jedną z najbogatszych w Europie kolekcję roślin drzewiastych. Obejmowała ona około 1500 gatunków i odmian, głównie drzew i krzewów iglastych, co było na ówczesne czasy liczbą imponującą.

Tak powstało w drugiej połowie XIX w. Arboretum Kórnickie, zwane najczęściej Ogrodami Kórnickimi, ta nazwa bowiem używana była powszechnie aż do drugiej wojny światowej. Wiadomości o zamiłowaniach i wiedzy dendrologicznej Jana Działyńskiego znajdujemy w jego zachowanej korespondencji. Mowa tam także o celach, jakim służyć miało gromadzenie w Kórniku bogatych kolekcji roślinnych. Cele te najdobitniej zostały jednak określone przez ostatniego właściciela Kórnika, Władysława Zamoyskiego, w Ustawie Sejmowej z lipca 1925 r. o utworzeniu Fundacji „Zakłady Kórnickie”.

Fundacja „Zakłady Kórnickie”

Przypomnieć wypada, że Władysław Zamoyski był siostrzeńcem Jana Działyńskiego i po jego śmierci w 1880 r. odziedziczył dobra kórnickie wraz z Zamkiem i Ogrodami Kórnickimi. Był również Zamoyski realizatorem celów swych poprzedników.

Fundacja, powołana zgodnie z ostatnią wolą Władysława Zamoyskiego, miała między innymi przeznaczać środki na „Założenie i utrzymanie w Kórniku Zakładu badania wszelkiego rodzaju drzew”. Najwyższą władzą utworzonej Fundacji było 11-osobowe Kuratorium. Jednym z jego członków był, jako delegat Kasy im. Mianowskiego w Warszawie, profesor Władysław Szafer. To on właśnie, mimo ostrych sprzeciwów ze strony innych członków Kuratorium i Zarządu Fundacji, przyczynił się walnie do utworzenia w 1933 r. Zakładu Badania Drzew i Lasu z pierwszym jego działem: Dendrologii i Pomologii. Stanowiły go Ogrody Kórnickie, kierowane od 1926 r. przez Antoniego Wróblewskiego.

Wróblewskiego łączyła z Władysławem Szaferem dawna i głęboka przyjaźń z czasów, kiedy obaj byli asystentami profesora Mariana Raciborskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Z zachowanej korespondencji tych dwóch osób wynika, że to Wróblewski, jako dyrektor Ogrodów Kórnickich, usilnie zabiegał o ich przekształcenie w zakład naukowy. On także był autorem projektów Statutu Organizacyjnego Działu Dendrologii i Pomologii oraz programu badań (Wróblewski 1928). Te dokumenty, po trwających kilka lat gorących dyskusjach na forum Kuratorium i powołanej przez Kuratorium specjalnej Komisji, której przewodniczącym był A. Wróblewski, zostały przyjęte w 1933 r. za podstawę działania placówki naukowej.

Działalność Działu Dendrologii i Pomologii

Projekt statutu organizacyjnego Działu Dendrologii i Pomologii przewidywał, że w jego skład wejdą między innymi:

Arboretum z częścią lasu Zwierzyniec,
Ogród Pomologiczny,
Ogród Doświadczalny ze stacją meteorologiczną,
Pracownie: dendrologiczna i pomologiczna wraz z biblioteką,
Muzeum Dendrologiczne, a ponadto szklarnie, budynki, szkółki drzew i krzewów, a także projektowany Ogród Tatrzański.

Program badań naukowych nakreślony przez A. Wróblewskiego jeszcze w 1929 r. obejmował aż 15 problemów. Wiele z nich jest aktualnych do dzisiaj i są one od lat realizowane w Instytucie Dendrologii. Poniżej wymieniono niektóre z nich cytując oryginalne sformułowania:

badania aklimatyzacyjne,
badania ekologiczne, głównie nad potrzebami i wytrzymałością roślinności drzewiastej na jakość światła, ciepła, wilgoci itp.
badania nad budową roślinności drzewiastej oraz przejawami życiowymi, jak: przebieg wzrostu i przyrostu pędów i korzeni, pobieranie wody i pokarmów, asymilowanie, częstotliwość i obfitość kwitnienia itp.
badania genetyczne nad odmianami, formami i rasami drzew i krzewów,
badania metod i sposobów mnożenia roślinności drzewiastej sposobami płciowym i wegetatywnym.

Trudności i przeszkody, z jakimi spotykało się utworzenie placówki naukowej w ramach Fundacji „Zakłady Kórnickie”, miały przede wszystkim podłoże ekonomiczne. Brak wystarczających środków, zwłaszcza w okresie głębokiego kryzysu początku lat trzydziestych, mimo dobrych chęci, uniemożliwiał, aż do wybuchu wojny w 1939 r. rozwinięcie szerszego programu badań. Kadra pracownicza przed 1939 r. składała się głównie z techników-ogrodników i pracowników fizycznych zatrudnionych w Arboretum i w szkółkach. Działalność naukową prowadził dyrektor A. Wróblewski z pomocą 2-3 asystentów z wyższym wykształceniem ogrodniczym. Mimo skromnych możliwości rozwijane były prace hodowlane i selekcyjne nad podkładkami drzew owocowych i nad niektórymi roślinami ozdobnymi. Wynikiem tych prac były między innymi nowe odmiany drzew i krzewów ozdobnych: jabłoni, wiśni japońskich, cisów, żywotników i innych, uprawiane dzisiaj w Polsce i poza naszym krajem. Powiększone i rozbudowane zostały kolekcje dendrologiczne w Arboretum. Liczba odmian i gatunków wzrosła do około 2500 pozycji, co stawiało Arboretum Kórnickie w rzędzie najbogatszych tego typu obiektów w Europie (Wróblewski 1936). Wartość zgromadzonych w Kórniku przez A. Wróblewskiego kolekcji polegała również na tym, że posiadały one pełną dokumentację. Zachowały się szczęśliwie przez okres wojny księgi inwentarzowe prowadzone od 1926 r.

Wróblewski nawiązał liczne kontakty z największymi ogrodami botanicznymi i arboretami w Europie, w Ameryce Północnej i w Azji, wprowadzając Ogrody Kórnickie do sieci międzynarodowej wymiany nasion i roślin. Rozwinięta została produkcja szkółkarska, co poza upowszechnianiem w uprawie nowych drzew i krzewów, zapewniało także własne środki przeznaczane na utrzymanie kolekcji w Arboretum i w sadach pomologicznych. We własnym wydawnictwie popularnonaukowym pod tytułem „Wiadomości z Ogrodów Kórnickich” publikowane były wyniki prac i obserwacji nad drzewami i krzewami.

Wojna przerwała działalność naukową. Wróblewski, odsunięty przez władze okupacyjne od kierowania zakładem, pracował jednak nadal w Arboretum i w szkółkach. Uratował przed wywiezieniem z kolekcji wiele cennych roślin, między innymi jedną z największych w Europie kolekcji topoli. Dr Antoni Wróblewski zmarł w kwietniu 1944 r. (Białobok 1946).

W strukturze Polskiej Akademii Nauk

Od marca 1945 r. kierownictwo Zakładu w Kórniku objął Stefan Białobok, pozostający na tym stanowisku aż do przejścia na emeryturę w 1979 r. Pierwsze lata powojenne należały do bardzo trudnych. Zakład działał nadal w ramach istniejącej jeszcze, ale pozbawionej już lasów, Fundacji „Zakłady Kórnickie”. Bardzo skromne środki finansowe nadal nie pozwalały na powiększanie kadry naukowej i szersze rozwinięcie działalności badawczej. Usilne starania profesora Białoboka doprowadziły jednak do przejęcia Zakładu Dendrologii i Pomologii (taką nazwę wówczas przyjęto), najpierw na krótko przez ówczesne Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego i Nauki, a w 1952 r. przez Polską Akademię Nauk.

Od tej daty rozpoczyna się szybki i trwały rozwój Zakładu, powiększa się kadra naukowa, powstają nowe budynki laboratoryjne, szklarnie do mnożenia roślin i domy mieszkalne dla pracowników. S. Białobok (1955) tak pisał o tym wydarzeniu: „Rok 1952, w którym Zakład Dendrologii i Pomologii został przejęty przez Polską Akademię Nauk, należy uważać za datę szczególnie ważną w życiu tej placówki. Od tej chwili bowiem Zakład otrzymuje warunki rozwoju i może przystąpić do usunięcia wieloletnich zaniedbań”.

W 1955 r. w Zakładzie zatrudnionych było już 20 pracowników naukowych. W tym czasie Zakład obejmował placówkę naukową w Kórniku wraz z Arboretum, Stację Zadrzewień Śródpolnych w Turwi oraz gospodarstwo pomocnicze w Kórniku wraz ze szkółkami. Czynnych było 5 pracowni wraz z Arboretum, a także działy pomocnicze, jak biblioteka, zielnik i stacja meteorologiczna. W 1958 r. Zakład przejął Las Doświadczalny Zwierzyniec (na potrzebę posiadania tego lasu A. Wróblewski wskazywał już w 1929 r.). Wkrótce powstały tu liczne leśne powierzchnie doświadczalne, a także nowa część arboretum z kolekcjami różaneczników i drzew iglastych.

W 1962 r. placówka przyjęła nową nazwę: Zakład Dendrologii i Arboretum Kórnickie. Zaniechano badań związanych z drzewami owocowymi i selekcją podkładek drzew owocowych, rozwijając natomiast nowe kierunki, takie jak fizjologia wzrostu i rozwoju, fizjologia nasion czy genetyka drzew. Urzeczywistnia się więc po wielu latach wizja prac naukowych nakreślona przez A. Wróblewskiego w 1933 r. dla powstającego wówczas Działu Dendrologii i Pomologii. Nadal prowadzone są badania z zakresu introdukcji i aklimatyzacji, zmienności i systematyki drzew i krzewów; wzrasta liczebnie kadra naukowa, przygotowana i wykształcona we własnej placówce.

W okresie powojennym, zwłaszcza w latach pięćdziesiątych, szczególne znaczenie miały prace dotyczące zasad uprawy i rozmnażania oraz selekcji topoli. Jak już wspomniałem, w Kórniku istniała najbogatsza w Europie kolekcja tych drzew zgromadzona jeszcze przed wojną i uzupełniana w latach powojennych. Wówczas to Zakład wprowadził do powszechnej uprawy w Polsce szereg nowych, szybko rosnących odmian i mieszańców topoli, które były podstawą zakładanych w całym kraju mateczników, plantacji gospodarczych i zadrzewień przy trasach komunikacyjnych i ciekach wodnych.

W początku lat sześćdziesiątych szczególnego znaczenia nabierają w wielu krajach badania nad genetyką drzew leśnych. Zakład w Kórniku jako pierwszy w kraju podejmuje tę tematykę. Obiektem badań prowadzonych do dzisiaj są podstawowe gatunki drzew leśnych - sosna, świerk, modrzew, dąb i inne. Prace te były podstawą selekcji drzew i zakładania plantacji nasiennych już na skalę gospodarczą.

W 1974 r. Zakład przyjmuje nową nazwę - Instytut Dendrologii, co wiąże się również ze zmianą rangi placówki. Do problematyki naukowej Instytutu włączone zostają badania wpływu zanieczyszczeń przemysłowych powietrza i gleby na rośliny drzewiaste. Ma to oczywiście związek z postępującą degradacją środowiska przyrodniczego i wynikającą stąd pilną potrzebą rozpoczęcia w tym kierunku badań naukowych.

W grudniu 1995 r. Instytut Dendrologii zatrudniał 120 osób, w tym 41 pracowników naukowych. Wśród nich było 17 samodzielnych pracowników naukowych i 13 adiunktów. (...)

Prace prowadzone w Instytucie mają przeważnie charakter badań podstawowych, szczególnie z zakresu systematyki, genetyki i fizjologii roślin drzewiastych. Realizowane są również takie badania, których wyniki mają znaczenie praktyczne. Jako przykład podać można badania prowadzone od ponad 30 lat przez B. Suszkę nad biologią nasion drzew i krzewów. Opracowane na ich podstawie skuteczne metody wieloletniego przechowywania nasion drzew leśnych znalazły zastosowanie w praktyce leśnej nie tylko w Polsce, lecz także w innych krajach.

Wspomnieć należy, że w latach 1981-1990 Instytut był koordynatorem dwóch programów badawczych, a mianowicie Centralnego Programu Badań Podstawowych pt. „Poznanie i wykorzystanie zasobów roślinnych” oraz programu międzyresortowego pt. „Biologia roślin drzewiastych dla potrzeb ochrony środowiska, gospodarki leśnej i rolnictwa”. (...)

Nie sposób podać nawet w skrócie najważniejszych choćby wyników badań. Były i są one publikowane w wydawnictwach Instytutu, a także w wielu innych czasopismach krajowych i zagranicznych. Znaleźć je można w bibliografiach Instytutu, które okresowo były zamieszczane w „Arboretum Kórnickim” w rocznikach: 17 (1972), 22 (1977), 26 (1981), 33 (1988) i 37 (1992).

Wydawnictwa Instytutu mają swoją długą historię. Najstarszym, jeszcze przedwojennym czasopismem były „Wiadomości z Ogrodów Kórnickich”, redagowane przez A. Wróblewskiego. Do wybuchu wojny w 1939 r. ukazały się tylko 3 zeszyty. W 1946 r. ukazał się pod redakcją S. Białoboka i nakładem Fundacji „Zakłady Kórnickie”, „Pamiętnik Zakładu Badania Drzew i Lasu w Kórniku” (wyszedł tylko zeszyt I), a w 1952 r. ukazały się, również pod redakcją S. Białoboka, „Prace Zakładu Dendrologii i Pomologii w Kórniku”. Od 1955 r. wydawany jest rocznik „Arboretum Kórnickie”, redagowany przez wiele lat przez S. Białoboka i W. Bugałę. Dotychczas ukazało się 40 tomów. Tu głównie zamieszczane są wyniki prac prowadzonych w Instytucie, ostatnio coraz częściej w języku angielskim. [„Arboretum Kórnickie” w roku 2000 zmieniło nazwę na „Dendrobiology”. Od numeru 45 prace są publikowane wyłącznie w języku angielskim.]

W latach 1963-1981 wydawany był „Atlas rozmieszczenia drzew i krzewów w Polsce„ pod redakcją K. Browicza. Całość obejmuje 32 zeszyty. Jest to wydawnictwo 3-języczne (w językach: polskim, angielskim i rosyjskim). Ukończone zostało wydawanie w języku angielskim serii poświęconej drzewom i krzewom południowo-zachodniej Azji (Chorology of trees and shrubs in south-west Asia and adjacent regions), również pod redakcją K. Browicza.

Od 1970 r. wydawane są pod redakcją S. Białoboka, a następnie W. Bugały, monografie popularnonaukowe „Nasze drzewa leśne”. Ukazało się 17 tomów (w tym drugie wydanie pierwszego tomu); w przygotowaniu jest jeszcze 5 tomów.

Instytut utrzymywał i nadal utrzymuje liczne kontakty naukowe z placówkami o podobnej problematyce badawczej zarówno w kraju, jak i za granicą. Są wśród nich przede wszystkim ogrody botaniczne i arboreta oraz instytuty zajmujące się biologią roślin drzewiastych. Pracownicy Instytutu corocznie uczestniczą w wielu krajowych i międzynarodowych konferencjach, sympozjach i kongresach, przedstawiając tam wyniki swoich prac.

Instytut był wielokrotnie organizatorem lub współuczestniczył w organizowaniu międzynarodowych konferencji odbywających się w Kórniku. Referaty wygłaszane na konferencjach były zazwyczaj publikowane w specjalnych wydawnictwach.

Biblioteka Instytutu liczy 42.777 woluminów, a zielnik drzew i krzewów 67.300 arkuszy.

Rada Naukowa Instytutu składa się z 37 członków. Wśród nich jest 16 samodzielnych pracowników naukowych Instytutu i 21 reprezentujących wyższe uczelnie i inne placówki naukowe.

Na zakończenie pragnę złożyć hołd wszystkim nieżyjącym pracownikom naszej placówki, którzy od początku jej istnienia, swą pełną poświęcenia, zaangażowania i wytrwałą pracą przyczynili się do takiego rozwoju, o jakim myśleli jego twórcy. Na szczególne wyróżnienie zasługują przede wszystkim dyrektor i twórca przedwojennego Zakładu Antoni Wróblewski, profesor Stefan Białobok, który kierował placówką przez 35 lat i któremu zawdzięczamy rozwój placówki po wojnie aż do utworzenia Instytutu, profesor Zdzisław Wilusz, organizator Stacji Zadrzewień Śródpolnych w Turwi, doc. dr Zygmunt Pohl, organizator pracowni genetyki i selekcji drzew oraz profesor Mirosław Tomaszewski, organizator i wieloletni kierownik Zakładu Fizjologii Roślin.

Literatura

BIAŁOBOK S. 1946. Ogrody Kórnickie w czasie okupacji (1939-1945) i w obliczu nowych celów. Pamiętnik Zakładu Badania Drzew i Lasu w Kórniku, Zesz. I: 37-47.
BIAŁOBOK S. 1955. Rys historyczny Zakładu Dendrologii i Pomologii w Kórniku oraz ogólna charakterystyka kolekcji drzew i krzewów. Arb. Kórn. R. I: 7-30.
WRÓBLEWSKI A. 1928. Projekt organizacji Instytutu Drzewoznawczego w Kórniku. Rocznik Polsk. Tow. Dendr.2: 166-171.
WRÓBLEWSKI A. 1936. Historia, charakter i zadania Ogrodów Kórnickich. Wiadomości z Ogrodów Kórnickich Nr l i 2: 1-7.

WŁADYSŁAW BUGAŁA

Tekst ukazał się w „ARBORETUM KÓRNICKIM” (nr 41) w roku 1996.